كێنت ڕۆگۆف، پرۆفیسۆری ئابووریی بەناوبانگ، لە سەرەتای مانگی حوزەیراندا وەها بۆ گاردیانی بەریتانی دەدوێت: "ئایا ڕێژەی ئاڵوگۆڕ و قەیرانی قەرز لە ئەرجەنتین و توركیا لە ڕووداوە ناوچەییەكاندا بەبێ ئاكامە فراوان و بەرچاوەكان تێپەڕ دەبێت؟ یان ئەمانە نیشانە سەرەتاییەكانی ئاگاداركردنەوە و زەنگی ئیفلاسە قوڵترەكانن لە بازاڕەكانی قەرزپێدانی جیهانیدا كە وایانكردووە سیستەمی فیدراڵ ڕیزێرفی ئەمریكا بەردەوام بێت لە ئاسایكردنەوەی بڕ و ڕێژەی سوودەكان؟ (گاردیان: ئایا قەیرانی قەرز لە ئەرجەنتین و توركیا هۆشداركەرەوەیەكی جیهانییە؟ 11ی حوزەیرانی 2018).

لە نووسینی پێشووشمدا لەسەر توركیا گوتوومە كە هەلومەرجی ئابووریی جیهانی لە 2016 گۆڕانیی گەورەی بەسەردا هاتووە، كە گەلێك كێشەی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت، بەتایبەت بۆ ژمارەیەك ئابووریی و بازاڕە تازە دەركەوتووەكان یان تازە ڕوولەگەشەكان. قەیرانی توركیا، ڕووداوێكی تاك و گۆشەگیر و تایبەت بەو وڵاتە نییە. چەندین پارالێل و شێوازی هاوشێوەی هاوتەریب لە مانگەكانی ڕابردوودا هەلومەرج و قەیرانەكانیان لە ئەرجەنتین، میسر، ئەفریقای باشوور و پاكستان قورستتر كردووە.

هەڵكشانی بڕ و ڕێژەكانی سوود و قازانج لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ڕیفۆرمی باجی ئەمریكا و شەپۆلی بەهێزی سەرمایەگوزاریی لە سەنتەرە ئیمپریالیستییەكاندا، ڕەوت و ئاراستەكانی سەرمایەیان گۆڕیوە – سەرمایەگوزارییە فراوان و قازانجخوازەكان كەمتر گەڕاونەتەوە بازاڕە ڕوولەگەشەكان لە ئابوورییە ڕوو لەگەشەكاندا.

لەناكاو، و هەروەها بەفراوانیی لە میدیای ئەڵمانییدا دەركەوت كە خراپبوونی هەلومەرجی هەنوكەیی و هەڵكشانی زیاتری قەیرانی ئابووریی لە توركیا دەرەنجامی پێكدادانی دوو كەسایەتیی ناعەقڵانیی و نالۆژیكیی، ئەردۆغانی ستەمكاری توركیا و دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا، بووە. ئەردۆغان هەوڵدەدات هەنگاوەكانی سەرۆكی ئەمریكا وەك كێشەیەكی ڕاستەقینەی دەرەنجامی "جەنگی ئابووریی تیرۆریستانە" دژی توركیا پیشان بدات و سوودی لێوەربگرێت. بێگومان ئابڵوقە ئابوورییەكانی ئەمریكای دەربارەی مەسەلەكانی پەیوەست بە قەشە برونسن (كە لە توركیا بەهۆی دەنگۆی پەیوەندییەكانی بە بزووتنەوەی گولەن و پشتیوانیكردنی تیرۆرەوە زیندانیكراوە) و تاریف و باجە سەپێنراوەكان لەسەر ئاسن و فافۆنی توركیا بەزوویی ئەو كەوتنە كارەساتبارەی پێشتر لەسەر بەهای لیرەی توركیی دەستی پێكردووە، زیاتر و خێراتری دەكات.

هەڵاوسان و قەرز

لە شەش مانگی ڕابردوودا، بەهای لیرە ڕێژەی 40%ی خۆی بەرانبەر بە بەهای دۆلار لەدەستداوە، و بە ئەگەرەوە 20%ی دیكە لە حەفتەكانی داهاتوودا بەهۆی ڕاگەیاندنی ئابڵوقەكان لەدەستدەدات. لە ئێستادا ڕێژەی ڕەسمیی هەڵاوسان بریتییە لە 15% و هەڵكشانی هەنوكەیی لە نرخی هاوردەكان، وەك چاوەڕوان دەكرێت، زیاتر هەڵدەكشێت و بەرز دەبێتەوە.

ئەمە لەڕووی سیاسییەوە بەهایەكی ترسناكە بۆ ئەو وڵاتە. زۆر لەوەش خراپتر ئەوەیە كە كەوتنی زیاتری دراوی توركیا نیشانەیەكی كێشەی قەرزی پێكهێنەرە سەرەكییەكانی ئابووریی توركیایە. لەم ساڵانەی دواییدا، توركیا تەنها توانیویەتی گەشەی بەرزی خۆی لەڕێگای هاتنە ناوەوەی بەرفراوانی سەرمایەی دەرەكییەوە بپارێزێت: باڵانسی ژمێرە و حساباتی هەنوكەیی بۆ زیاتر لە دەیەیەك (2017: 5.5%ی تێكڕای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی) دەرەنجامی نێگەتیڤ و نەرێنیی هەبووە.

ئەمەش تەنها بەهۆی تێڕژانی پەیوەندییە سەرمایەیی و سەرمایەگوزارییەكانەوە بووە كە لە دەرەوە هاتوونەتە ئەم وڵاتەوە. ئەم دیفاكتۆیە (تەنانەت ئەگەر فۆرمی سەرمایەگوزارییەكانیش بەخۆیەوە بگرێت) نیشانەی  بەرزبوونەوەی  ساڵانەی قەرزی خێزانەكان و كۆمپانیا توركییەكان بەرانبەر دۆلاری ئەمریكیی كە بەڕێژەی 3-5%ی بەرهەمهێنانەی ساڵانەی ئابووریی دەخەمڵێنرێت و دەبێتە هۆی هەڵكشانی قەرزە بیانییەكان لەسەر كۆمپانیا تایبەتییەكانی توركیا، كە لە ئێستادا بەڕێژەی 220 ملیار دۆلاری ئەمریكیی دەخەمڵێنرێت.

ئەم ڕێژەیە پەیوەستە بە قەرزی ڕاستەقینەی دۆلاری ئەمریكییەوە كەمتر لە كۆمپانیاكانی خاوەن دۆلاری ئەمریكیی. بەگشتیی، كۆمپانیا تایبەتەكانی توركیا بە بڕی 60% قەرزاری تێكڕای بەرهەمهێنانی ناوخۆیین، نیوەی ئەم بڕە لەم بەهای پارەییەدا دەرەكییە.

داهاتەكان بە لیرە، و خزمەتگوزارییەكان بە دۆلار، زیاتر و بەردەوام گرانتر دەبن. بەڵام تەنانەت قەرزەكانی لیرەش لەلایەن بانكەكانەوە بەگشتیی بەگوێرەی بەها هاوسەنگەكانی سەرمایەی دەرەكییەوە دابین دەكرێت، لەبەر ئەوە، ئەم قەرزە كێشەیەكی زۆر جددیترە بۆ ئەوان. ئەمساڵ، ئەوان و كۆمپانیا ناداراییەكانی ئەو وڵاتە بڕی 51 و 18.5 ملیار دۆلاری ئەمریكی لەبەرانبەر بە خزمەتگوزارییەكانی قەرز، بدەنەوە.

بە وردبوونەوە لە دابەزین و كەوتنی بەهێزی لیرە، كەوتن و ئیفلاسی بازاڕی پشكی توركیی (تەنها دوای هەنگاوەكانی ترەمپ بەخێرایی 40 ملیار ڕاستەوخۆ لەدەستدەدەن) و سیاسەتی ئەردۆغان بۆ بەرگرتن بە دابەزینی خولانەوەی ڕێژەی قازانج و سوود لەسەر نرخ بەشێوەیەكی گشتیی، بووەتە ترسێكی زیاتر لەسەر بانكە گرنگەكانی توركیا كە لەنێو ئابووریی جیهاندا – بەتایبەت ترس لەم داڕمانە لەلایەن هەندێك لە بانكە سەرەكییەكانی ئەوروپا (بەتایبەت ئیسپانیا و ئیتاڵیا). لەهەمووشی خراپتر بۆ ئەو وڵاتە لە ئێستای قەیرانیدا ئەوەیە كە توركیا بەراورد بە بازاڕە تازە دەركەوتووەكانی دیكە، كەمترین دۆلاری پاشەكەوت كردووە.

ئەو دۆلارانەی ئێستا هەن بۆ سەقامگیركردنی كاتیی بەهای لیرە بەكارهێنراون، بەڵام لەهەمانكاتدا كەڵەكەكراوە دەرەكییەكانی سەرمایەگوزاریی لە ماوەی چوار مانگدا، بەبڕی هاوشێوە لە هاوردەكردندا كەمی كردووە و دابەزیوە. لەناوەڕاستی ئەم مانگەدا (ئاب) دامەزراوە ئیعتبارییەكانی Moody's و  S&Pبۆندەكانی قەرزی دەوڵەتیان كەمكردۆتەوە. هەرچۆنێك بێت، هەموو مامەڵەكان لەسەر سەرمایەگوزاریی دەرەكیی، بەهۆی پێوەرە بەهاپێدەرەكانی دامەزراوە داراییەكانی دیكە زۆر قورس و سەختر دەبن و ڕووبەڕووی هەلومەرجی قورستر و ڕێسا و كۆت و بەندی زیاتر دەبنەوە.

ئەو 15 ملیارەی قەتەر ڕایگەیاند وەك سەرمایەگوزاریی بۆ تێپەڕاندنی ئەم هەلومەرجە لە توركیا، بەراورد بە كێشەی قەرز، زۆر پێكەنیناویی و بێ كاریگەرە. هەروەها ڕۆیشتن بەرەو بلۆكی ڕووسیاش لەبەرژەوەندیی ئابووریی توركیادا نییە. بەپێچەوانەوە، وڵاتەكە دەخاتە بەردەم لێدانێكی قەرسی قەیرانی دیكەی ئابووریی و قەرزیی دەرەكییەوە. ئەم ترسەش كە بەردەوامی لەلایەن میدیای ئەڵمانییەوە دووبارە دەكرێتەوە، ترسی سیاسەتی دەرەوەی ئەڵمانیا بەرانبەر بە ستراتیژییەتی هەنوكەیی ئەردۆغان دەردەخات.

چین، كە ئێستا بەشێوەیەكی بەرفراوان سەرقاڵی دەستێوەردانە لە "پرسە هەنوكەییەكان" (بەتایبەت پاكستان و ئێران)، بەهیچ شێوەیەك نایەوێت لەڕێگای پشتیوانیكردنی توركیا ململانێ لەگەڵ ئەمریكا دروست بكات و نایەوێت ڕیسك بە پارەكەیەوە بكات كە لە هەموو شوێنێكدا پێویستی پێیەتی، بەتایبەت لە بازرگانیی لەگەڵ ئەمریكادا. لەڕاستیدا، لەگۆشەنیگای چارەسەركردنی قەیرانەكەوە، چەندین نیشانە و ئاماژەی هەوڵدان هەن كە ئەویش نزیكبوونەوەیە لە یەكێتیی ئەوروپا (بەتایبەت نزیكبوونەوە لە سەرمایەی ئەڵمانیی). ئازادكردنی لەناكاوی میسالە تۆلو، ڕۆژنامەنووسی ئەڵمانیی بەڕەگز تورك، یەكێكە لە نیشانەكانی ئەم نزیكبوونەوەیە. ئەمە تەنها دەبێتە پێدەرانی قەرز لە سندووقی دراوی نێودەوڵەتیدا، بەبێ ئەوەی ملكەچی ئەمریكا ببن.

بەڵام، تێچوونێكی گەورەی سیاسییش بوونی هەیە، چونكە ئەوسا ئیمپریالیزمی ئەڵمانیی دەتوانێت بەشێوەیەكی ناقابیلی پێشبینكردن هەژموون و كاریگەرییەكانی خۆی لە ناوچەكە بەرز بكاتەوە.

حكومەتی فیدڕاڵ و پێشتریش وەزیران ئەندریا نالیس و ئۆلاف شوڵتز، سەر بە پارتی سۆسیال دیموكراتەكان، ڕایانگەیاند كە دەیانەوێت پشتیوانیی لە دەستەخوشكەكەیان لە ناتۆدا (توركیا) بكەن سەرەڕای ئەوەی ئەوەشیان ئاشكراكردووە كە جیاوازیی سیاسییان لەگەڵ ئەردۆغاندا هەیە.

پرسی قەرز

زوو یان درەنگ، بەپێی لۆژیكی سەرمایەداریی، ئەردۆغان دەبێت دوو شت بكات: خێرا و بەسەختی دەستبكات بە بەرزكردنەوەی ڕێژەی قازانج و سوود و خواستنی بەرنامەیەكی كاریگەری كرێدیت و ئیعتبار لە سندووقی دراوی نێودەوڵەتیی (International Monetary Fund). ئەم شتەش بەم دواییانە لە مەسەلەی ئەرجەنتین و میسردا ڕوویدا. كێشەكە بۆ ئەردۆغان و ئاكەپە ئەوەیە: بەرزكردنەوەی بەرچاوی بڕی سوود لەلایەكەوە دەبێتە هۆی شەپۆلێكی گەورەی ئیفلاس و مایەپوچبوونی پیشەسازیی بیناسازیی، بازرگانیی بچووك، سەرمایەگوزاریی و كۆمپانیا تازە دروستبووەكان و هتد و لەلایەكی دیكەوە هێنانی سندووقی دراوی نێودەوڵەتیی و "ڕاوێژكارەكان"ی بۆ ناوخۆی وڵاتەكە، كە پاشان دەبێتە دیفاكتۆیەك بۆ داڕمان و كۆتاییهاتن بە سیاسەتی ناوخۆیی ئابووریی.

ئەمەش بەهۆی ئەوەی سندووقی دراوی نێودەوڵەتیی بەگشتیی بەستراوەتەوە چەندین ملیار قەرزەوە بە خواستگەلی تەواو دیاریكراوەوە كە بریتییە لە گۆڕینی ڕێسا كۆمەڵایەتیی و ئابوورییەكان و دیاریكردنی ڕێساكانیان بەگوێرەی خواستەكانی سندووقەكە. لەبەرئەوە، ئەم پرۆسەیە دەبێتە هۆی ئەوەی ئەكەپە بەئاشكرا بەشێكی گەورەی دەنگدەرە وردەبۆرژوازییەكانی خۆی (چینی ناوەڕاست) بە چەقۆ بسپێرێت و بەخێرایی ئەردۆغان ڕووخساری ئەوەی پێیدەگوترێت "ئەنتی ئیمپریالیستیی"! (واتا خۆزەقكردنەوەی وەك هێزێكی سەربەخۆ) لەدەستدەدات.

ئەڵتەرناتیڤیش پاشان بریتی دەبێـت لە خۆماڵیكردنی لەڕادەبەدەری پیشەسازییەكان و داسەپاندن و پیادەكردنی كۆنتڕۆڵی سەرمایەكان. ئەمەش خۆ بەخۆ وادەكات بۆرژوازیی (نا-كەمالیستیی) توركیی لە ئەكەپە دووربخاتەوە و ئەكەپە تەریك و تەنها بكات.

بەوردبوونەوە و ڕوانین لە دەربڕینەكانی پێشووی ئەردۆغان و وەزیر و ڕاوێژكارانی، پێناچێت ئامادەی ئەم ڕێگا و پرۆسەیە بن. ئەگەر كێشەی قەرز، كەوتنی زیاتری پاشەكەوتی سەرمایەگوزاریی دەرەكیی، كەوتنی سیستەمی بەهایی پارە و تەقینەوەی هەڵاوسان هەروا بەردەوام بێت، دەبێتە هەڕەشەیەكی گەورەتر لەسەر بانكە گەورە و سەرەكییەكان و كەوتن و مایەپووچبوونی كۆمپانیا گرنگەكان. لە گۆشەنیگای قەبارە و بڕی بەهای سەرمایەگوزارییەكان، سەرمایە و سندووقە داراییەكانی یەكێتیی ئەوروپا بەتایبەت ئەڵمانیا بێگومان هەوڵی خێرا دەدەن و "گەلێك پێشنیار" پێشكەش دەكەن. لەوانەیە ناڕەزایەتییەكانی بەشگەلێكی سەرمایەكان و پشتیوانیكردنی ئەكەپە، بەخێرایی گۆڕانیان بەسەردا بێت و هەڵوێستی خۆیان بگۆڕن. لەوانەیە ئەمە ببێتە هۆی كەوتنی ئەردۆغان یاخود لەم كاتەدا كودەتایەكی بەرنامەبۆداڕێژراو بەسەر ئەكەپەدا بكرێت.

بارودۆخی چینی كرێكار

بۆ چینی كرێكاری ئێستای توركیا، ئەم قەیرانە خاڵێكی وەرچەرخانی گەورەیە بەڵام نەك پۆزەتیڤ. واتا نەك تەنها هەڵكشانی تێچوونی ژیانی ڕۆژانەی بەدواوەیە، بەڵكو هەروەها بەرزبوونەوەی بێكارییش یەكێكە لە هەڕەشە گەورەكان لەسەر چینی كرێكاری ئەو وڵاتە. ئاژانە نێودەوڵەتییەكان بۆ ساڵی داهاتوو پێشبینیی داكشانەوەیەكی ئابووریی دەكەن بەڕێژەی 0.5% و هەڵاوسان لەسەرووی 20%. هاوشان لەگەڵ ئیفلاسی كۆمپانیاكان، ئەمەش جارێكی دیكە دەبێتە هۆكاریی بێكارییەكی گەورە.

به ڵام لەبەرانبەردا هەر پەنابردنێكیش بۆ سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی و كۆمەكی دەرەكیی دارایی، یادەوەریی ڕۆژە ناخۆشەكانی پێش ئەردۆغان لە زەینی خەڵكی توركیادا زیندوو دەكاتەوە كە تاكە شانازیی ئەردۆغان لەو ماوەیەی سەرۆكایەتیدا، تێپەڕاندن و كەمكردنەوەی ئەم یادەوەرییە بووە، كە لە سەردەمی ئەودا ڕێژەی قەرز و كۆمەكی دەرەكیی لە 8%ی تێپەڕ نەكردووە.

بەكورتیی: ئەردۆغان چۆن دەتوانێت چارەسەری ئەم هەلومەرجە قەیراناوییە بكات؟ چارەسەری سەرمایەدارانە ڕێژەیەكی سوودی سوڕاوە بۆ ئاستێكی بەرزی بڕینی خزمەتگوزارییەكان دەخوازێت. حكومەت (ئەگەر بچێتە پاڵ سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی كە پارەیەكی باش وەردەگرێت، ئەگەریش نەچێت) لەهەردوو حاڵەتەكەدا دەبێت بەشێوەیەكی ترسناك تێچوونی حكومیی ببڕێت و باجەكان بەرزبكاتەوە (واتا سیستەمی سكهەڵگوشینی دارایی هاوشێوەی یۆنان) بێنێتە ئاراوە و بڕێكی زۆری قازانجی بانكەكان بپارێزێت تا بتوانن قەرزی سەرمایە و كۆمپانیا دەرەكییەكان بدەنەوە.

بەكورتیی: توركیا دەبێتە هەمان نموونەی یۆنان لە ناوچەكە. ئەگەر سیاسەت و ڕێساكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیی قبوڵبكات، ئەوا دەتوانێت 28 ملیار دۆلار وەربگرێت بەشێوەی قەرزی داهاتوو، بەڵام هەموو ڕێساكانیش قبوڵ دەكات كە سندوقەكە بەسەریدا دەسەپێنێت. قسەكە ئەوەیە ئێستا كێ سیاسەتی سندوقەكەی بەدەستەوەیە؟ چینی كرێكاری توركیی لەو قەیرانانەدا چی لێدێت؟ خۆی ڕێكدەخات تا سیستەمەكە بخات، یان جارێكی دیكە دەچێتەوە پشت ئەردۆغان؟ بژاردەی یەكەم وێناكردنی قورسە، بەڵام هەروەها بژاردەی دووەمیش ڕێگای تێناچێت.