وڵاتانی رۆژئاوا هاوشێوەی ئێستای رۆژهەڵات بە قۆناغی توندوتیژی و یەكتر قبوڵنەكردن و چەوساندنەوە و شەڕ و كاولكاریی زۆر لەمەی ئێستای ناوچەی رۆژهەڵات خراپتردا تێپەڕیون، بەڵام بە گەشەكردنی عەقڵ و كۆمەڵگا و بە پێشكەوتنەكانی بواری ژیاری و زانست و زانیاری، بە پەروەردە و فێركردن، توانیویانە ئەو قۆناغانە تێپەڕێنن و وێنایەكی جیاواز لە ئێمە بە مرۆڤ و مرۆڤایەتی ببەخشن. ئێستا لە ساكارترین بەراوردكاریدا جیاوازیی نێوان ئەم دوو كۆمەڵگایە بەو جۆرەیە، ئەوان داهێنان لە دروستكردنی ئامێرەكان دەكەن، ئێمە پێویستمان بە كردنەوەی خولی راهێنان و فێركردن هەیە تا بتوانین ئەو كەرەسە و ئامێرە دروستكراوانەی دەستی ئەوان بەكاربەرین.

ئەوان بە رەنج و قوربانییەكی زۆر سیستەم و شێوازی ژیانی خۆیان بەو جۆرە رێكخستووە كە هەست بە ئارامی و سەقامگیری و بەختەوەری دەكەن، ئێمە بەدەر لەوەی مانایەكمان بۆ ژیان لە ناوچەی رۆژهەڵات نەهێشتووەتەوە، خەریكە دەبین بە مەترسی لەسەر شێوە ژیانی ئەوان و ئازادیەكانیان. زۆر رێگەیان گرتووەتەبەر بۆئەوەی یارمەتیدەر بن لە گۆڕینی عەقڵیەتی ئێمە، لە هەموو ئەو ناوچانەی بواریان دراوەتێ‌ و دەستیان پێڕاگەیشتووە، بۆ پەرەپێدانی پەروەردە و تەندروستی و دیموكراسی و ئازادی و یەكتر قبوڵكردن و دادگەری كۆمەكی زۆریان كردووین.

كەچی ئێمە نەك وەكوو پێویست كەڵكمان لەو كۆمەكانەی ئەوان وەرنەگرتووە، بەڵكوو پێشكەوتنە زانستی و تەكنەلۆجیەكانیشیان كە بۆ بەختەوەریی مرۆڤ دروستكراون، كردوومانن بە ئامرازی زیاتری چەوساندنەوە و وێرانكاری، بەدەر لەوەی لە ناوچەكانی خۆماندا ساڵ لەدوای ساڵ ناوچەی زیاتر و خەڵكی زۆرتر دەكەین بە سووتەمەنی ململانێكانمان، ئێستا خەریكە دەبین بە مەترسی بۆ داهاتووی ئەوانیش. نەوەكانی ئێمە كە پەروەردەی كۆمەڵگا و سیستەمی رۆژئاواشن، ئەوان رەتدەكەنەوە و بەتیرۆر و تەقینەوە و كوشتن مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین.

رۆژئاوا وەك دەرەقەتی ئەوە نەهاتن ئێمەی رۆژهەڵاتی بگۆڕن و نائومێد بوون لەوەی لانیكەم بتوانین تەقلیدی ئەوان بكەینەوە، ئیتر پێویستیان بەوەیە مەترسی لەسەر خۆیان كەم بكەنەوە. یەكێك لە بژارە بەرچاوەكانی دوورخستنەوەی مەترسیی ئێمە بۆ ئەوان هەڵگیرساندنی جەنگە، جەنگی گەورە و وێرانكەرتر لەوانەی ئێستا لە ناوچەكەدا هەن. بەمەش لەلایەك بژاری ناو كۆمەڵگاكانی خۆیان دەكەن لە عەقڵە شەڕانگێزەكانی ئێمە وەك لە شەڕی داعشدا بینیمان كە بە دەیان هەزار هەڵگری رەگەزنامەی وڵاتانی رۆژئاوایی گەڕانەوە و لە سووریا و عێراق كوژران، لەلایەكی تریشەوە لە گۆڕەپانەكانی خۆماندا بە ئەندازەیەك لاواز و بچوكمان دەكەنەوە تا چەند سەدەیەكی تریش نەبینەوە بە مەترسی و هەڕەشە بۆ ئەوان.

لە دیدو تێگەیشتنی ئەوانەوە سەرچاوەی مەترسییەكان ئاینی ئیسلامە، چونكە ئیسلامیەكان نەیانتوانیوە ئەو دیوەی ئاین كە ئاشتی و خۆشەویستییە بگوازنەوە، بەڵكوو وێنای تیرۆر و شەڕانگێزییان كردووە بە ناسنامەی ئاینەكە. جگە لە خودی ئەم مەترسیە، رۆژئاوا سڵ لەگەشەكردنی خێرای ئیسلام و بەرفراوانبوون و بڵاوبوونەوەی زیاتری دەكەنەوە، بەتایبەتی لەڕووی ژمارەوە. ئێستا ئاستی زیادبوونی گەشەكردنی خێزان لە كۆمەڵگا ئیسلامییەكاندا رۆژئاوای تووشی شۆك كردووە. ئاین، یاسا، كولتووری كۆمەڵایەتی وڵاتانی ئیسلامی یارمەتیدەرن لەو گەشەكردنە و پێشی پێنەگیرێت كەمتر لە سەدەیەكی تر زیاتر لە نیوەی ژمارەی دانیشتووانی گۆی زەوی لە كۆمەڵگە ئیسلامیەكان دەبن.

ئیسلامیش وێنە حەقیقیەكەی كە ئاینە خەریكە دەگۆڕێت بۆ شتێكی دیكە. ئەوەی جیهان لێی دەترسا لە بەریەككەوتنی شارستانیەتەكان و شەڕی ئاینەكان و كۆتایی مێژوو، بەهۆی قەبەبوونی قەبارەی ئیسلامەوە، لێی نزیك دەبێتەوە. بۆ ئەوەی ئەمە روونەدات، سیاسەتی رۆژئاوا لە دروستبوونی ئەم تێگەیشتنەوە بۆ چارەسەر، شەڕی گەورە دەخاتە گۆڕەپانی كۆمەڵگا ئیسلامیەكانەوە، بە جۆرێك كە ئیتر ئیسلام دەرفەتی ئەوەی نەبێت خۆی بە دوژمنی ئاین و شارستانیەتەكانی تر بزانێت، ئیسلام دەبێ‌ یەك دوژمنی هەبێت كە ئەویش خودی ئیسلامە.

لەناو كۆمەڵگا ئیسلامیەكانیشدا زەمینەی ئەم شەڕی خۆبەخۆیە هەمیشە ئامادەیی هەیە، بەدەر لەناكۆكیەكانی تری ناو گرووپەكانیان لەسەر حوكمی قورئان، دابەشبوونی ئیسلام بەسەر هەردوو مەزهەبی سوننە و شیعە، گواستنەوەی ئەم ناكۆكیە لە بەرگی ئاینەوە بۆ دەوڵەت، زەمینەی ئەو جەنگە چاوەڕوانكراوانەی دروستكردووە. سیاسەتی رۆژئاواش بەگشتی و بەدیاریكراوی ئەمریكا، كاركردنە بۆ بەبلۆككردنی ئەم دوو ئاراستەیە و ئامادەكارییەكانی بەریەككەوتنیان.

ئەگەر تەماشای مێژووی سەدەی رابردوو بكەین، لەلایەكەوە پشتگیری لە دروستكردنی چەندین دەوڵەتی ئیسلامی سوننە كردووە، كۆمەكی سەربازیی كردوون تا ئاستی ئەوەی پاكستان بوو بە خاوەنی چەكی ئەتۆمی، لەلایەكی تریشەوە یارمەتیدەر بووە لە رووخاندنی شای ئێران و سەركەوتنی شۆڕشی ئیسلامی و هاتنە سەر حوكمی شیعە لە ئێران. ئێرانێك لە كۆتاییەكانی حوكمی شادا ركابەری وڵاتە گەورە پیشەسازییەكانی جیهان بوو، ئایدۆلۆجیایەكیان بۆ هێنا چل ساڵە نەوە لەدوای نەوە لەسەر ئەوە پەروەردە دەكرێن چۆن تۆڵەی خوێنی حوسێن بكەنەوە كە 1400 ساڵ لەوەوبەر كرابووە قوربانیی ململانێكانی نێو موسڵمانان.

لە هەشت ساڵی جەنگی ئێران عێراقیشدا، ئەمریكا لەڕێگەی ئیسرائیلەوە رۆڵی لە بەهێزبوون و پڕچەككردنی ئێراندا هەبووە ، لەملاشەوە راستەوخۆ خۆی و هاوپەیمانەكانی پشتگیریی سەدام و رژێمەكەیان دەكرد. لە جەنگە یەك لەدوای یەكەكانی كەنداویشدا بەدروستی كاریان لەسەر ئەو ئاراستەیە كرد كە بناغەكانی بلۆكبەندیی ئەم دوو جەمسەرە دابڕێژن.

رووخانی سەدام و بەخشینی عێراق بە ئێران و تەواوكردنی پردی بەیەكگەیشتنی ئێران و عێراق و سووریا و لوبنان بە پاساوی شەڕی داعشەوە، پێكهێنانی حەشدی شەعبی و وابەستەبوونی بە سوپای پاسداران و هەماهەنگی لەگەڵ گرووپە شیعیەكان لە ئەفغانستانەوە بۆ یەمەن وەك هێزێكی گەڕۆكی هەرێمایەتی، چاوپۆشیكردن لە پەرەپێدانی چەكی پێشكەوتووی دوورهاوێژ و تاقیكردنەوەی چەكی ناوەكی و تەنانەت گەمەكردن بە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە رێگریكردن لە بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆم، هەموو ئەمانە و زۆر شتی تری شاراوەش كە هێشتا ئێمە نایزانین و رەنگە لە داهاتوودا شایەتی بینیان بین، ئەو سیناریۆیانەن كە ناوچەكە گەرم و ئامادە دەكەن بۆ جەنگێكی گەورەی ئیسلام بە ئیسلام (شیعە و سوننە)، جەنگێك بە ملیۆنان موسوڵمان تێیدا دەبنە سووتەمەنی.

ئەوەی ئاشكرایە، ئێران نوێنەرایەتی جەمسەری شیعی دەكات و مەعلومە جەنگەكە لەنێوان ئێران و یەكێك لە بلۆكە گەورەكانی جیهانی سوننە دەبێت: (پاكستان و توركیا و سعودیە) یەكێك لەم سێ‌ دەوڵەتەش نوێنەرایەتی ئیسلامی سوننەی پێدەدرێت لەو جەنگە چاوەڕوانكراوەی دوو دەیەی داهاتوودا. گرنگە كوردستان تێبگات لەوەی رووداوەكان لە قەبارەی ئێمە گەورەترن و ئێمە كەرەسەی ئەو جەنگانەمان پێ‌ نییە و دەبێت سیاسیەكانمان ژیرانە كوردستان لە پریشكی ئەو ئاگرە بپارێزن.

عارف قوربانى