* خەلیل عەباس نادر

                                          بەرژەوەندی داڕێژەری سیاسەتە

پێش ئەوەی باسی سیاسەتی فەرمی كۆماری ئیسلامی ئێران بكەین بەرامبەر هەرێمی كوردستان پێویستە ئاوڕێك لە چەمكی سیاسەت بدەینەوە بەوەی كە پێناسەی ئەم چەمكە چییە و پاشان وەك بەرچاوڕوونییەك بۆ بابەتەكە بچینە ناو شرۆڤەی بابەتە سەرەكییەكەوە. سیاسەت كۆمەڵێك پێناسەی جۆراوجۆر لە خۆ دەگرێت، گرنگترین پێناسەكانی سیاسەت كە بە شێوەیەكی گشتی لەناو زانایانی بواری سیاسەت جێگای قبووڵە و پشتی پێ دەبەسترێت بریتین لەمانەی خوارەوە:

١- سیاسەت هونەری بەكارهێنانی تواناكان و ئیمكانیات وهەبووەكانە.

٢- سیاسەت واتا كێ دەیبات؟ چی دەبات؟ كەی دەیبات؟ چۆن دەیبات؟ بۆچی دەیبات؟

٣- سیاسەت واتای حكومەت كردنە بە سەر مرۆڤەكانەوە.

٤- سیاسەت ململانێیە لە پێناو بەدەستهێنانی دەسەڵات، هێڵانەوەی دەسەڵات و زیادكردنی دەسەڵات.

٥- سیاسەت واتای بڕیاردانە لە سەر دابەشكردنی بەهاكان لە كۆمەڵگا.

٦- سیاسەت واتا ئیدارەدانی ئاشتیانە یان نائاشتیانەی پەیوەندی نێوان مرۆڤەكان، گروپەكان، پارتە سیاسیەكان و كارە حكومیەكان لە ناوخۆی ووڵات و هەروەها پەیوەندی نێوان دەوڵەتێك لەگەڵ دەوڵەتەكانی ترە لە گۆڕەپانی جیهانی.

٧- سیاسەت واتا هەموو ئەو چالاكیانەی كە ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ پەیوەندی بە چەمكی دەسەڵاتەوە هەیە.

سەرەڕای پێناسەكانی سیاسەت، پێویستە ئاماژە بەوەش بكەین كە سیاسەت دوو ڕەهەندی هەیە: ناوخۆیی و دەرەكی. پێناسەكانی سیاسەت بە پێی تایبەتمەندی دابەش دەبنە سەر ئەم ڕەهەندانە. بۆ نمونە پێناسەی  یەكەمی سیاسەت كە پەیوەندی بە بەكارهێنانی تواناكان و ئیمكانیات و هەبووەكانەوە هەیە دەچێتە خانەی ڕەهەندی ناوخۆی سیاسەتەوە. یان پێناسەی پێنجەم كە بریتیە لە بڕیاردان لە سەر دابەشكردنی بەهاكان لە كۆمەڵگا دەچێتە خانەی ڕەهەندی ناوخۆی سیاسەتەوە، بەڵام هەندێك لە پێناسەكان دەچنە خانەی هاوبەشی سیاسەتی ناوخۆ و سیاسەتی دەرەوە وەكو پێناسەی چوارەم كە ئاماژە بەململانێ دەكات لە  پێناو بەدەستهێنانی دەسەڵات، هێڵانەوەی دەسەڵات و زیادكردنی دەسەڵات. یان پێناسەی شەشەم و هەفتەم كە باسی ڕێكخستنی كاروبارەكانی كۆمەڵگا لە سەرئاستی ناوخۆ و كۆمەڵگای جیهانی دەكات و هەروەها باس لە پەیوەندی ئەم بابەتانە بە چەمكی دەسەڵاتەوە دەكات.

خاڵێكی جەوهەری و جیاوازلە نێوان سیاسەتی ناوخۆو سیاسەتی دەرەكی بوونی هەیە كە پێویستە لێرەدا ئاماژەی پێ بدەم ئەویش بریتیە لە ژینگەی سیاسەتی ناوخۆیی و دەرەكی. لە ژینگەی سیاسەتی ناوخۆ، بە پێی یاسا و ڕیساكانی ناو كۆمەڵگا، كۆت و بەندێك بۆ كۆی بابەتەكان دیاری كراوە و دەبێت هەر سێ دەسەڵاتە سەرەكییەكانی(یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری) پێوەی پابەندبن، بەڵام ژینگەی سیاسەتی دەرەكی ژینگەیەكی ئەناركی(بێ ڕێكخستن)ە و یاسا و ڕیسایەكی دیاریكراو لەم ژینگەیەدا بوونی نیە كە ووڵاتان پابەند بكات بەوەی كە چۆن لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی ڕەفتار بكەن یان ئەگەر ئەم یاسا و ڕێسانە بوونیان هەبێت بە هۆی لاوازی دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانەوە نەیانتوانیوە هاوچەشنی كۆت وبەندەكانی ژینگە و سیاسەتی ناوخۆ ڕۆڵی خۆیان ببینن لە دانانی سنوورێك بۆ ڕەفتاری ووڵاتان لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتی. ئەمەش دەرخەری ئەو ڕاستییەیە كە ئەخلاق لە سیاسەتی نێودەوڵەتی و نێوان ووڵاتان جێی نابێتەوە. هەروەك چۆن بیرمەند و زانای بواری سیاسەت نیكۆلا ماكیاڤیلی لە سەددەی پانزە ئاماژەی پێ داوە كە ئەخلاق لە ناو سیاسەت جیێ نابێتەوە و نائەخلاقیترین سیاسەت لە ئاستی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان بەكارهێنانی سیاسەتی ئەخلاقییە. هەربۆیە هێز ڕۆڵی سەرەكی دەبینێت لە یەكلایی كردنەوەی كێشەكان لە ناو ژینگەی پەیوەندی نێودەوڵەتیدا.

لێرەدا من دەمەوێت لە گۆشەنیگا و جیهانبینی پێناسەی چوارەمی سیاسەت و شرۆڤە كردنی ئەم پێناسەیە باسی سیاسەتی دەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران بكەم بەرامبەر بە هەرێمی كوردستان. پێناسەی چوارەمی سیاسەت واتا سیاسەت ململانێیە لە پێناو بەدەستهێنانی دەسەڵات، هێڵانەوەی دەسەڵات و زیادكردنی دەسەڵات. ئەگەر بمەوێت شرۆڤەی ئەم پێناسەیە بكەم دەبێت بڵێم لە ڕاستیدا سیاسەت بەواتای هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات، هێڵانەوەی دەسەڵات وە هەروەها زیادكردنی دەسەڵات دێت. هەروەها دەسەڵات بەواتای ئەوهێزە دێت كە ئەكتەرێك (یاریزانێك)ی ناوخۆیی یان نێودەوڵەتی بەمەبەستی كاریگەری خستنە سەر لایەن و یاریزانی بەرامبەری بەكاری دەهێنێت بۆئەوەی لە كاتی دانوستاندنەكاندا، داواكارییەكانی خۆی بسەپێنێت بە سەرلایەنی بەرامبەر یان لانی كەم لایەنی بەرامبەر پێچەوانەی داواكارییەكانی ئەو نەجوڵێتەوە. جا دەكرێت ئەم گۆڕەپانە ناوخۆیی بێت یان نێودەوڵەتی. لە كۆتاییدا دەرئەنجامی ئەمەش دەبێتە هۆی بەدەستهێنانی بەرژەوەندی.

كەواتە لە هەر شوێنێك كە باسی سیاسەت دەكرێت دەبێت ڕاستەوخۆ ئەوە بێتەوە یادمان كە سیاسیەت پەیوەندیەكی ڕاستەوخۆی بە دەسەڵات و بەرژەوەندییەوە هەیە وئەم سێ بابەتە (سیاسەت و دەسەڵات و بەرژەوەندی) بۆ هەمیشە لەیەك دانەبڕاون.

لێرەدا ئەوەمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كە مەرجی هەموو هاوپەیمانێتییەك وبەگژداچوونەوەیەك، هەبوونی بەرژەوەندییە، لە سیاسەت پێش ئەوەی دۆست ودوژمن (یار و نەیار) بوونی هەبێت ئەوا بەرژەوەندی بوونی هەیە، لە سیاسەتدا دۆست و دوژمنەكان بە پێی بەرژەوەندییەكانیان دەگۆڕێن وكەس ولایەنە ناوخۆیی ودەرەكییەكان بەپێی بەرژەوەندییەكانیان دەكرێت ئەمڕۆ دۆست بن وبەیانی دوژمن.

كەواتە هەبوونی بەرژەوەندی، بنەمای دیاریكردنی دۆست و دوژمنە لە سیاسەتدا، هەروەها بەشێوەیەكی گشتی هەر جوڵەیەك لە سیاسەت پەیوەندی ڕاستەوخۆی بە دەسەڵات وبەرژەوەندییەوە هەیە وئەمەش ڕەنگدانەوەی ڕاستەوخۆی لە سەر بارودۆخی  وڵاتان دەبێت چ لە سەر ئاستی سیاسەتی ناوخۆ وچ لە سەر ئاستی سیاسەتی دەرەوە.

 دۆخی ئێران دەزگاكانی دروستكردنی بڕیار
لە لایەكی ترەوە بۆشرۆڤەی بابەتی سیاسەتی كۆماری ئیسلامی ئێران بەرامبەربە هەرێمی كوردستان، دەبێت سەرەتا چاوێك بخشێنین بە پێكهاتە و بارودۆخی ناوخۆیی ئەو ووڵاتەدا، بە شێوەیەكی گشتی ژمارەی دانیشتوانی ئیران (89) ملیۆن كەسە وئەم ووڵاتە(31)پارێزگای هەیە، ڕووبەری ئەم ووڵاتە (1،648،195) كیلۆمەتری چوارگۆشەیە وحەڤدەهەمین وڵاتی گەورەی جیهانە لەڕوی ڕوبەرەوە، كۆمەڵێك نەتەوەی جیاواز لە سنوری ئەم ووڵاتەدا نیشتەجێن لەوانە: فارس بەڕێژەی(61%)، ئازەری بەڕێژەی(16%)، كورد بەڕێژەی(10%)، لوڕ بەڕێژەی(6%)، بەلوچ بەڕێژەی(2%)، عەرەب بەڕێژەی(2%)، توركمان بەڕێژەی (2%)، ئەوانی دیكە (1%). زمانی فەرمی وڵاتی ئێران زمانی فارسیە وئابووری ڵاتەكە پشت بە داهاتی نەوت وگاز دەبەستێت، جۆری حكومەتەكەی، كۆماریی ئیسلامییە كە بە پێی دەستور دەسەڵاتی جێبەجێكردن لەپلەی یەكەمدا بە ڕێبەری وڵات ولەپلەی دووەمدا بە سەرۆك كۆمار دراوە.

خاڵێكی گرنگی دیكە لەم بوارەدا كە پێویستە لێرە ئاماژەی پێ بدەین دەستوری كۆماری ئیسلامی ئێرانە كە كۆماری ئیسلامی بە پێی ئەم دەستورە لە دایك بووە، بە پێی ئەم دەستورە، ئایینی پیرۆزی ئیسلام سەرچاوەی دەسەڵاتەكانی (یاسادانان و جێبەجێكردن و دادوەری)ە و لە ناو موسڵمانەكانی ووڵات، مەزهەبی شیعە ولە ناوشیعەكانیش شیعەی دوانزە ئیمامی پاڵێوراون بۆبەدەستەوەگرتنی دەسەڵات لە ناوخۆی وڵاتدا. بە پێی دەستوری كۆماری ئیسلامی ئێران، سەرۆك كۆمار بۆ ماوەی چوار ساڵ لە لایەن خەڵكەوە بە شێوەی ڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت و كابینەی سەرۆك كۆمار لە لایەن ئەنجومەنی نوێنەرانی ئێران (مجلس شورای اسلامی) متمانە وەردەگرێت، هەروەها بە پێی دەستور ڕێبەری كۆماری ئیسلامی ئێران (ولی فقیە) فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانی ئێران (سوپای پاسداران وئەرتش)ە، دامەزراوەی سوپای پاسداران لە ژێر فەرمانی ڕاستەوخۆی ڕێبەری كۆماری ئیسلامی ئێرانە كە چالاكییەكانی دەرەوەی ئەم سوپایە بە دامەزراوەیەكی تایبەتتری سەر بەم سوپایە بەناوی (فەیلەقی قودس) سپێردراوە بە تایبەتی لە ئێراق و هەرێمی كوردستان.

هەروەها خاڵێكی تری گرنگ لەم بوارەدا خودی كەسایەتی ڕێبەی ئێرانە كە بە (ئایەتوڵا واتا نیشانەی خوا لەسەر ڕووی زەوی) ناسراوە، لە هەمان كاتدا ئایەتوڵا وەلی فەقیهە و(مرجع تقلید)ە و لە بوارە گرنگەكانی سیاسەتی ناوخۆ ودەرەوە فتوا دەدات وحەڵاڵ وحەڕامی بابەتەكان دیاری دەكات وشیعەمەزهەبەكان وشوێنكەوتووەكانی لە سەراسەری جیهان، فەتواكانی جێبەجێ دەكەن.

پرنسیپەكانی جێبەجێكردنی سیاسەت لە ئێران

دەستور كۆمەڵێك پڕەنسیپی سەرەكی بۆ جێبەجێكردنی سیاسەتەكانی ناوخۆ ودەرەوەی كۆماری ئیسلامی ئێران دیاری كردووە كە ئەم پڕەنسیپانە بریتین لە:

١. پڕەنسیپی نا بۆ بەهاكانی ڕۆژئاوا و نا بۆ بەهاكانی ڕۆژهەڵات، بەڵێ بۆ بەهاكانی كۆماری ئیسلامی.

٢. ڕەنسیپی ناردنە دەرەوەی شۆڕشی ئیسلامی ئێران.

٣. پڕەنسیپی بەرگریكردن لە یەكگرتوویی ئیسلام و موسڵمانەكان.

٤. پڕەنسیپی یارمەتیدانی بزووتنەوە ڕزگاریخوازەكان لەجیهاندا.

بە پێی دەستور، سوپای پاسداران تەنها ئەركیان پاراستنی سنورەكانی وڵات نییە، بەڵكو بڵاوكردنەوەی بیروباوەڕ، جیهاد كردن لە پێناو خودا وخەباتكردن لە پێناو پەرەسەندنی دەسەڵاتەكانی خودا لە جیهاندا لە ئەستۆی سوپای پاسداران و ئەرتش دایە.

وەك لە سەرەوە باسمان كرد ئێران لە كۆمەڵێك نەتەوە و قەومی جیاواز پێكهاتووە كە لە ناویاندا نەتەوەكانی كورد وبەلوچ سوننین وهەڵكەوتەی جوگرافیاییان لە سەر سنوورەكانە، هەروەها بە درێژایی سنورەكان ئەو نەتەوانە دەژین كە فارس نین و لە نەتەوەكانی ترن و بارودۆخی ئابووری ئەمانە بە بەراورد بە نەتەوەی فارس كە لە ناوەندی جوگرافیای ئیران دەژین، لاوازترە، گرنگە ئەوە بزانین كە سەركردەكانی ئێران بۆ بونیادنانی ووڵاتێك كە شیعە و نەتەوەی فارس لە بەشی سەرەوەی هەڕەمی دەسەڵاتەوە بن پەنایان بردۆتە بەر گوتاری ئیسلامی، واتا ئیران دژی ئەوەیە كە دروشمی نەتەوەیی بۆ بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی ناو وڵات و دەرەوەی وڵات بەكاربهێنرێت، لێرەدا نەتەوەكانی كورد و بەلوچ وەكو یەكەم قوربانی سیاسەتی فەرمی ئێران لە ناوخۆی وڵات سەیر دەكرێن بەو پێیەی كە لەڕوی مەزهەبەوە سوننین وئینتیمایان بۆ مەزهەبی شیعە نیە وئەمەش بە مەترسی بۆ سەر ناسنامەی شیعی دەزانرێت، هەر بۆیە لە ناو سیاسەتە ئابوورییەكانی حكومەت كەمترین گرنگی بە ناوچەكانی ئەم نەتەوانە دەدرێت وبە دواكەوتووترین ناوچەكانی ئێران لە ڕووی ئابووریەوە هەژمار دەكرێن.

سیاسەتی فەرمی ئێران بەرامبەر هەرێمی كوردستان

بەپشتبەستن بەو زانیاریانەی كە لەسەرەوە لە سەر سیستەمی سیاسی كۆماری ئیسلامی ئێران باسمان كرد، دەتوانین لەم چەند خاڵەی خوارەوە باس لە سیاسەتی فەرمی ئێران بەرامبەرهەرێمی كوردستان بكەین:

١- جێبەجێكردنی پلانی جیۆپۆڵەتیكی شیعە (هیلالی شیعی).

٢- ڕێگریكردن لە بەهێزبوونی هەرێمی كوردستان لە ڕووی نەتەوەیی وسیاسی وئابووریەوە.

٣- ڕێگریكردن لە دروستبونی دەوڵەت لە باشوری كوردستان لە داهاتوودا.

كۆماری ئیسلامی ئێران لە ڕێگەی فەیلەقی قودسی سەر بە سوپای پاسدارانەوە هەوڵی جێبەجێكردنی ئەم سیاسەتانەی لە ناو هەرێمی كوردستان دەدات، هەروەها بە هاوكاری لەگەڵ هێزەكانی (بەرەی موقاومە) لە ناوخۆی ئێراق وهێزە دۆست ونزیكەكانی لە كوردەكانی باشووری كوردستان بەم كارە هەڵدەستێت.

   هۆكارەكانی دژایەتیكردنی قەوارە وحكومەتی هەرێمی كوردستان لە لایەن ئێرانەوە

 ١- بە بڕوای كاربەدەستانی دەوڵەتی ئێران، هەرێمی كوردستانی پێشكەوتوو لە ڕووی نەتەوەیی وئابووری وسیاسی دەبێتە هۆی ئەوەی وەكو ناوەندێكی نەتەوەیی وسیاسی و ئابووری لە لایەن گەلانی ئێران بە تایبەت(كورد و بەلوچ)ەوە سەیر بكرێت، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی داواكاری گەلانی ئێرانی ئێران لە ڕژێمی كۆماری ئیسلامی پەرەبسێنێت بۆ ئەوەی هاوشێوەی كوردەكانی باشوور مافی خۆیان لە چوارچێوەی وڵاتی ئێراندا پێ بدرێت، ئەم داواكاریانەش دژی سیاسەتی فەرمی ئیرانە كە پەیڕەوی گوتاری ئیسلامی وسەردەستەیی نەتەوەی فارس دەكەن ولە كۆتاییدا ئاڵۆزی وپشێوی لە ناو ئێران لێ دەكەوێتەوە.

٢- كاربەدەستانی ئێران بانگەشەی ئەوە دەكەن، لە ئەگەری دروستبوونی دەوڵەتی كوردی لە باشووری كوردستان، ئەوا لە ڕووی جیۆپۆڵەتیكیەوە ئەم دەوڵەتە دەبێتە ناوەندێك بۆ كۆبوونەوەی هێزە نەیارەكانی ئێران لە سەر سنور لەوانە (ئیسرائیل وئەمریكا وسعودیە). بۆیە ئێران ئەمە بە گەورەترین مەترسی لە سەر وڵاتەكەی دەزانێت و برەو بەم بانگەشەیە دەدات.

٣- بە بڕوای كاربەدەستانی ڕژێمی ئێران، هەبوونی هەرێمێكی كوردستانی بەهێز وسەربەخۆ لە باشووری كوردستان لە ئێستادا یان دەوڵەتێكی كوردی سەربەخۆ لە باشووری كوردستان لە داهاتوودا، گەورەترین مەترسییە بۆ لێدان لە بەرژەوەندی شیعە وبەربەست لە بەردەم جێبەجێكردنی هیلالی شیعیدا دروست دەكات، چونكە لەم ڕووەوە هەرێمی كوردستان دەبێتە بەربەستی سەرەكی لە دروستبوونی جیۆپۆڵەتیكی هیلالی شیعی وهەروەها پچڕانی پەیوەندی لە نێوان ئێران و ئێراق و سووریا و لوبنان.

 

ئامرازەكانی ئێران بۆ لاواز كردنی پێگەی هەرێمی كوردستان

١. بەستنی پەیوەندی لەگەڵ زۆرینەی پارتە سیاسیەكانی باشووری كوردستان وهەروەها پارتەكانی ڕۆژائاوای كوردستان وباكوری كوردستان(پ.ك.ك و پ.ی.د) و یارمەتیدانیان لە ڕووی ماددی بۆ ئەوەی لە كاتی پێویست بۆ پشێوی وئاڵؤزی لە ناو هەرێمی كوردستان بەكاریان بهێنێت.

٢. بەكارهێنانی گروپە عەرەبە دۆستەكانی خۆی (گروپەكانی مقاومە) لە ناو ئێراقدا بۆ لێدان پێگە وژێرخانە ئابووری وخزمەتگوزارییەكانی هەرێمی كوردستان.

٣. لە ڕێگای بەكارهێنانی دامەزراوە یاساییەكانی وەك (دادگای فیدڕاڵی) كە لە ماوەی چەند ساڵی ڕابووردا زۆر بە زیرەكانە زۆرینەی ئەندامەكانی ئەم دادگایەی لە بەرەی هاوپەیمانەكانی خۆی هەڵبژاردووە، لە ئێستادا ئێران زۆرترین سەرنجی خۆی لە سەر ئەم دادگایە داناوە ودەیەوێت لە ڕێگای ئەم دادگایەوە پیلانەكانی خۆی جێبەجێ بكات.

پیلانەكانی ئێران بۆ داهاتووی هەرێمی كوردستان

١- بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنی پەرلەمان لە هەرێمی كوردستان لە لایەن كۆمیسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی ئێراقەوە وسەرپەرشتیكردنی ئەم هەڵبژاردنە لە لایەن هاوپەیمانەكانی خۆی، كە وا گومان دەكریت ئامانجی لەم بابەتە هاوكاریكردنی لایەنە كوردیانە بێت كە لە بەرژەوەندی كۆماری ئیسلامی ئێران كار دەكات.

٢- داماڵینی هەموو چەكێكی بەهێز بۆ سەربەخۆیی ئابووری وسیاسی لە هەرێمی كوردستان وپەیوەستكردنی داهاتووی هەرێمی كوردستان بە بڕیارەكانی هاوپەیمانەكانی خۆیەوە لە بەغدا.

٣- دوورخستنەوەی هەموو نەیارەكانی لەوانە ئەمریكا لە ناو هەرێمی كوردستان ولەسەر سنووری خۆی وڕەواندنەوەی ئەو مەترسیەی كە دەمێكە ڕەواجی پێدەدات لەبارەی ئاسایشی- نەتەوەییەكانی خۆی لەمبارەوە.

٤- تەواو كردنی نەخشەی هیلالی شیعی وخۆدەرخستن وەك جەمسەرێكی جیۆپۆڵەتیكی شیعی لە ناوچەكە وگەیشتن بە سنوورەكانی دەریای سپی ناوەڕاست بۆ بەهێزكردنی پێگەی ئابووری خۆی.