بێوار ڕەحمان/ هەماهەنگیکار و هاوەڵی پەیمانگەی میدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی

 پوختەی جێبەجێکار

تەواوی زانیارییەکان و ئاماژەکان ئەوە دەخەنە ڕوو، که سەختترین گرفت کە ڕووبەڕووی کابینەکەی موحەمەد شەییاع سودانی دەبێتەوە دابەزینی بەهای دینارو هەڵکشانی بەردەوامی بەهای دۆلارە. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم گرفتە قووڵەش، هێشتا کۆدەنگییەکی وەهای لە ناوەندی فەرمانڕەوایی و سیاسیی عێراقدا، درووست نەکردووە. بەپێچەوانەوە لایەنەکانی چوارچێوەی هەماهەنگی بەردەوام خەریکی پڕکردنەوەی پۆستەکان و، دانانی کەسە نزیکەکانی خۆیانن لە پۆستە چەورەکاندا.  ڕۆژی  (23 ی جانیوەری 2023) لەسەر راسپاردەی چوارچێوەی هاوئاهەنگی پارێزگاری بانكی ناوەندی عێراقی لادرا و كەسێكی نزیك لەخۆیان "عەلی عەلاق" لە جێگەکەی داناوە.

ئایا سپی کردنەوەی پارەی عێراق لەلایەن بەرپرسە باڵاکانی پێشووتر و ئێستای عێراقەوە سنورێکی بۆ دادەنرێت؟ ئایا گەڕانەوەی "عەلاق" بۆ بانکی ناوەندی عێراق بەهای دینار دەگەڕێنێتەوە دۆخی جارانی خۆی؟

گەرانەوە عەلی عەلاق؛ ئاسۆیەکی نوێ بۆ گەڕاندنەوەی بەهای دینار

عەلی عەلاق، لە ماوەی (2004بۆ 2006) پشکنەری گشتی بووە له وەزارەتی نەوت.  لە ساڵانی (2006 بۆ 2014)ٚ ئەمینداری گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق بووە. لە سێبتەمبەری 2014 بۆ سێبتەمبەری 2020 پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق بووە. 

عەلی موحسین عەلاق، سەركردەیەكی پێشووی حزبی دەعوەی نووری مالیكییە، لە لەلایەن نووری مالیكی، كە سەرۆك وەزیران بوو، كرا بە پارێزگاری بانكی ناوەندی عێراق، دوای ئەوەش بە ئەمینداری گشتی ئەنجوومەنی وەزیران بووە.

بۆ دەربازکردنی کابینەکەی سودانی لە تەڵەزگەی ناسەقامگیریی بەهای دینار، عەلی عەلاق کە جێگەی متمانەی ئەمریکییەکانە گەراندەوە بۆ بەڕێوەبردنی بانکی ناوەندی. ئەمە ئاماژەیەکە کە  دۆلار و دینار دەگەرێنەوە  نرخی جارانی خۆیان، چونکە  یەکێک لە مەرجەکانی دانیشتنی ئەمریکا لەگەڵ عێراق لە بارەی گرفتی دراوەوە گەڕانەوەی عەلاق بوو  بۆ  بانکی ناوەندیی. 

لە هەفتەی یەکەمی شوباتی 2023 دا، بەهای (100) دۆلاری ئەمریکی گەیشتە (174000) هەزار دیناری عێراقی. وەفدی عێراق هەر لەم هەفتەیەدا بە سەرۆکایەتی "دکتۆر فوئاد حسێن" دەگاتە واشنگتۆن، هەریەکە لە وەزیری دارایی و بەرێوەبەری بانکی ناوەندییش یاوەری گەشتەکەن، لەگەڵ گەیشتنیان زۆر پرس و بابەت یەکلایی دەبنەوە. ئەمەش وادەکات ببینین کە بەرزبوونەوەی بەهای دۆلار درێژخایەن نابێت.

عێراق و سیستەمی سویفت  

 سویفت، بریتییە لە سەرجەم پەیوەندییە داراییەکانی نێوان بانکەکانی جیهان (SWIFT)،  کورتکراوەی ؛ The Society for Worldwide Interbank Financial Telecomunications). بارەگای ئەم سیستمە داراییەی جیهان لە وڵاتی بەلژیکا یە و لەساڵی (1977) دەستی بە چالاکییەکانی کردووە. ژمارەی ئەندامانی زیاترە لە (209) ئەندام، لەنێوانیاندا زۆربەی ووڵاتانی عەرەب.

ژمارەی دامەزراوە داراییە بەشدارەکان لە "سویفت" دا زیاترە لە (9000 ) دامەزراوە. بە گوێرەی پەیڕەوەکانی، دەبێ دەوڵەتان بەشداربن لەو ڕێکخراوە، ئەوەش بۆ ئەوەی ڕێگە بە دامەزراوەکانیان بدرێ ، بەشداریی بکەن.

ئامانجی ئەو سیستەمە، پێشکەشکردنی نوێترین شێوازو هۆکاری زانستییە لە بواری بەستنەوەو ئاڵوگوڕی نامەو زانیاریی لەنێوان سەرجەم بازاڕەکانی دراو، ئەمەش لەمیانەی بانکە بەرپرسیارەکان لە جێبەجێکردنی ئەم پرۆسەیە لە سەرجەم ووڵاتاندا، بەمەش بەشداربوو دەتوانێ هەموو پێداویستی بریکارە ناوخۆیی و بیانییەکان، پڕبکاتەوە.

لە گرنگترین سوودەکانی ئەم سیستەمە؛ جێبەجێکردنی خێرای حەواڵەکان و گەیشتنیان بە سوودمەندەکان. هەروەها دەستەبەرکردنی هۆکاری سەلامەتیی و  کەمکردنەوەی تێچووەکان بەبەراوورد بە شێوازەکانی تری پارە ناردن..               

لەسەر داوای بانکی فیدراڵی ئەمریکا؛ عێراق کارکردنی بەو سستمە دەستپێکرد، کە سەرجەم جموجووڵەکانی دراو ئاشکرادەکات. لێرەشدا بانکی فیدراڵی ئەمریکا بڕیار لەسەر سەرفکردن یان نەکردنی حەواڵەکان دەدا. کاتێک کە بڕیاری نەناردن یان کەمکردنەوەی حەواڵەی لەلایەن بانکی فیدراڵی ئەمریکاوە درا. کردەی ناردنی دراو بۆ بەنکی ناوەندی عێراق  دەوەستێ، چونکە گومان لە پرۆسەکە دەکرێت! بەمجۆرە بانکی فیدراڵی ئەمریکا ڕەزامەندیی تەنیا لەسەر (%20) ی داواکاری حەواڵەکان دەربڕی و( ٪80) ی ڕەتکردەوە. ئەوەش هۆکاری سەرەکی هەڵکشانی بەهای دۆلارە لە عێراق. 

لەماوەی ڕابردوودا، بانکی فیدرالی ئەمریکا  بە بانکی ناوەندی عێراقی ڕاگەیاند؛  زیادکردنەکانی کە لەناو بانکەکەدا دەکرێ، بە پشتبەستن بە سەرچاوە و بەڵگەی ئەوتۆ، دەرگایەکە بۆ سپیکردنەوەی دراو، لەوەوە بانکی فیدراڵی مکوڕ-بوو لەسەر دەرچوونی عێڕاق لە سیستمی سویفتی کلاسیک و چوونەناو سیستمی سویفت ی ئەلیکترۆنی، کەلەهەموو دنیادا بەڕێوەدەچێ جگە لەعێراق نەبێ! 

 لەسایەی "سویفت" ە کۆنەکەدا ، زۆرینەی لیست و زانیارییەکان، ناڕێک و ناتەواوبوون و کەموکووڕیان تێدابوو. سەبارەت بە بڕی ئەو دراوەی دەنێردرا بۆ وڵاتانی دەوروبەر، بەجۆرێک بەدواداچوونی دروستی بۆ ناکرێت ، کە ئایا گەیشتۆتە ئامانجی ڕاستی خۆی یان نا.

لەئاکامدا، بانکی فیدراڵی ئەمریکا ، سزاو کۆتی خستە سەر ژمارەیەک بانکی عێراق، کە تۆمەتبارکراون بە بردن و سپیکردنەوەی دراو.. ئەمەش جارێکی تر بووە مایەی بەرزبوونەوەی نرخی دۆلار، کاتێکیش ئەو بانکانە، پشکی شێریان هەبوو لە فرۆشی دۆلار لە بانکی ناوەندی ، بەمجۆرە خستنەڕووی دۆلار لەبازاڕ زۆر کەمیکرد و ئەو کێشەیە سەریهەڵدا .. هاوکات وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا بڕیاریدا کە ناردنی دۆلار بۆ عێراق کەم بکاتەوە ، وەک ڕێگرییەک لە بردن و سپیکردنەوەی دراو. 

کازمی و دزیی سەدە

هەموو ئاماژەکان، ئەوە نیشان دەدەن دزیی سەدە کە بردنە دەرەوەی (2.5) دوو ملیارو نیو دۆلارە لە ماوەی مانگێکدا لە سەرووبەندی کۆتاییهاتنی کابینەکەی کازمی دا، کازمی و هاوڕێکانی لە سەرۆکایەتی پێشووی عێراق لێی بەرپرسیارن. پەیمانگەی واشنتۆن ڕاستەوخۆ ئەمە پشتڕاست دەکاتەوە.

لەسەردەمی حکومەتی کازمی دا، کار بەو سیستەمی سویفتە نەدەکرا و دۆلار بە 200 کۆمپانیای دراو و بانک ، دەفرۆشرا. بەڵام بەهۆی زۆربوونی پرۆسەی سپیکردنەوەی دراو و بردنی بۆ دەرەوەی ووڵات، ئەم پرۆسەیە ڕاگیرا و سڕدرایەوە! 

لەبارەی سیستەمی بانک لە عێراق، پێگەی ئەلمۆنیتۆر دەڵێ: سیستەمی بانکیی لە عێراق دواکەوتووە و پەرەی پێنەدراوە بۆ سیستەمێکی ئەلیکترۆنی تەواو کە ڕێگە بە بانکی ناوەندیی بدات چاودێریی سەرجەم جموجووڵی دراو لەناوەوە دەرەوەی ووڵات بکات. بەشێوەیەک کە یارمەتی بازرگان و کۆمپانیاکانی دراو دەدات بە ئارەزووی خۆیان دۆلار بنێرنە دەرەوەو یاری بەنرخەکەیەوە بکەن. لەئێستادا، حکومەتی سودانی خەریکی دانوستان و گفتوگۆیە لەگەڵ ئیدارەی ئەمریکا لەسەرجەم بوارەکاندا و چونکە هیچ چارەیەکی تر لەئارادا نییە.