ئامادەکردنی: بێوار ڕەحمان / دوسیەی عێراق لە پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی-MIRS، 

ناحاڵی بون و تەمومژێکی زۆر لە ڕێککەوتننامەی ئەمنی نێوان عێراق و تورکیا ئەبینرێت. لێرەدا ووردەکاریی ئەو ڕێککەوتننامەیە کە لەساڵی (١٩٨٢) دا لەنێوان هەردوو وڵاتدا ئیمزا کراوە ئەخەینەڕوو، ئەوەش یارمەتیمان ئەدات بۆ تێگەیشتن لەوەی ئایا کارتە دیبلۆماسیی و ئەمنییەکانی عێراق بەرانبەر تورکیا ئەبێت چۆن و چی بن؟

یەکەم/ بنەمای ڕێککەوتنی ئەمنی دوو قۆڵی لەسەر بونی پەکەکەیە 
لە (٢٠ ی تەمموزی ٢٠٢٢)  تورکیا تۆپبارانی  هاوینەهەواری (پەرەخ)ی سەر بەپارێزگای دهۆک کرد، لەئاکامدا (١٠) هاووڵاتی مەدەنی عەرەب شەهیدبون و (٢٩) کەسی دیکەش برینداربون. کاردانەوەکانی ئەم ڕووداوە زۆر و هەمەلایەنە بوون. پێشوتر و هەر لەسەروبەندی ئەم ڕووداوەدا،  باس لە ڕێککەوتننامەیەک ئەکرێت کە ڕێگە بە تورکیا دەدات پرۆسەی سەربازیی لە ناو خاکی عێراقدا ئەنجام بدات. 
لەساڵی (١٩٨٢) پارتی کرێکارانی کوردستان، کە حکومەتی تورک بە تیرۆریستی لە قەڵەمدەدا، کۆنگرەیەکیان لە لوبنان سازدا، تیایدا بڕیاریاندا کە: لە باکوری عێراق جێگیر ببن.  ئەویش بەقۆستنەوەی سەرقاڵی و لاوازیی ئەوکاتەی هەردوو ووڵات کە سەرگەرمی شەڕی جۆراوجۆر و قەیرانی ناوحۆیی بون..ئیتر پەکەکە هاتن و سەرەتا لە سەربازگەی (لۆلان) ی سەر سنووری نێوان هەردوولادا جێگیر-بون. 
ئەم پێشهاتانە، ئەنقەرەی نیگەرانکرد و پاڵی پێوەنا  ڕێککەوتنێک لەگەڵ ڕژێمی سەدام حوسێن "سەرۆکی ئەوکاتی عێڕاق" ئیمزا بکات. ئەوەش بەمەبەستی بەدیهێنانی ئاسایشی سنووری نێوان هەردوولا!  کە بەگوێرەی ڕێککەوتننامەی ناوبراو، ڕێگە بە تورکیا ئەدات (١٠ کێلۆمەتر) بێتە ناو خاکی عێراقەوە. لە ئازاری (١٩٨٣) دا ڕێککەوتننامەکە خرایە بواری پراکتیکەوە و ڕێگە بەتورک درا مەودای (٣٠) کیلۆمەتر بێتە نێو خاکی عێراقەوە، ئەوەش بۆ لێدانی پێگەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان. کەچی دوای دوو ڕۆژ  لەدەسپێکردنی پرۆسەکە، فڕۆکەکانی تورک بارەگاکانی پارتی دیموکراتی کوردستانیان لە ناوچەی بادینانی نزیک سنووری ئێران - تورکیا بۆردوومانکرد!

دووەم/ سەرەڕای ڕێککەوتنامەی ئەمنی تورکیا نەیتوانی کۆتایی بە پەکەکە بهێنێت
لە ئایاری ١٩٨٣ دا، تورکیا بەڕێککەوتن لەگەڵ عێراق،  بە بەشداریی هەزاران سەرباز ، پرۆسەیەکی دەسپێکرد.  لەم سەروبەندەدا  حکومەتی عێراق لەدانووستاندابو لەگەڵ یەکێتی نیشتیمانیی کوردستان، ئەوەش ناڕەزایی تورکیای لێکەوتەوە، چونکە لەئەگەری سەرکەوتنی دانوستانەکان،  کارتی ڕەوانەکردنی نەوت بۆ بەندەرەکانی تورکیایان  بەکاردەهێنا،  کە تاکە ڕێگەی فرۆشتنی نەوت بوو، لەکاتێکدا کە عێڕاق لەشەڕدا بوو لەگەڵ ئێران. بۆیە (فاهت هالی ئۆگلۆ) ی وەزیری ئەوکاتی دەرەوەی تورکیا سەردانی بەغدای کرد و هەڕەشەی داخستنی سنووری ووڵاتەکەی بەحکومەتی عێڕاق گەیاند! ئەوەبوو لەڕۆژی (١٥ ی تشرینی یەکەمی ١٩٨٤) دا ، وەزیری دەرەوەی عێراق سەردانی ئەنقەرەی کردو ڕێککەوتنە ئەمنیەکەی ئیمزاکرد، کە بەڕێکەوتنی "ڕاوەدوونانی چڕوپڕ" ناونرا. بەمەبەستی قەڵاچۆکردنی تیرۆر لەناوچە سنووریەکاندا ، کە ڕێگەی بەهەردوولا دەدا لەکاتی پێویستدا بچنە نێوخاکی یەکتریی بە مەودای (٥ کێلۆمەتر) و ماوەی (٣) ڕۆژ تێپەڕنەکات.
لەماوەی ئابی ساڵی ١٩٨٦ دا دەوڵەتی تورک پرۆسەیەکی سەربازیی دژ بە پەکەکە- PKK دەستپێکردو نەیتوانی کۆتایی بەو حزبە بهێنێت.             لەساڵی (١٩٩١) دا، هەڵمەتێکی تری دژی پەکەکە لەژێر ناوی (کوتەک) دەسپێکرد و لەهەمان ساڵدا ، چەندین بارەگاو بنکەی سەربازیی لەهەموو پارێزگەکانی کوردستان کردەوە.. 
لە ساڵی (١٩٩٥) یشدا، سەدام حوسێنی سەرۆکی ئەوکاتی عێڕاق ، ڕێککەوتنێکی تری لەگەڵ دەوڵەتی تورک ئیمزاکرد.. کە ڕێگەی بەو هێزانە دەدا، لەباکووری عێراق بونیان هەبێت، بە مەبەستی ڕاوەدوونانی پەکەکە.

سێهەم/ ڕێککەوتننامە ئەمنیەکە دوای ٢٠٠٣ هەڵوەشاوەتەوە
ساڵی (٢٠٠٣) بە پێش چاوی دونیاوە کۆتایی بەڕژێمی بەعس لە عێراق و فەرمانڕەوایەتی سەدام حوسێن هات. سەبارەت بە پشتگوێخستنی ڕێکەوتننامەی ناوبراو لەلایەن حکومەتەکانی دوای (٢٠٠٣) و لەقەڵەمدانی بە هەڵوەشاوە.  " د. عبدالستار جومێلی" سکرتێری گشتیی پارتی ناسری پێشەنگ و مامۆستای یاسای نێودەوڵەتی، لەمبارەیەوە دەڵێت؛ ئەو ڕێکەوتننامەیە، بەشێوەیەکی ئاسایی پووچەڵ بۆتەوە، چونکە بەگوێرەی یاسای نێودەوڵەتیی ، ڕێکەوتننامەکان بۆ دوو جۆر دابەش دەکرێن ؛ 
یەک؛ ڕێککەوتنەکانی دەوڵەت، کە دەمێنێتەوە و کاری پێدەکرێت.
دوو؛ ڕێکەوتننامەی ڕژێمەکان، ئەمەشیان بەنەمانی ڕژێمەکە ، کۆتاییان پێدێت.
ڕێککەوتنی ئەمنی نێوان عێراق و تورکیاش،  ڕێککەوتنی ڕژێمی تورک بوو لەگەڵ ڕژێمی بەعسی لەناوچوو.               
 بەگوێرەی بنەماکانی یاسای نێودەوڵەتی، باسکردنی ڕێکەوتن لەگەڵ ڕژێمی سەدام ، هیچ بەهایەکی بۆ ڕژێمی تورک نییە.  پێویستیش ناکات حکومەتی عێراق هەڵی بوەشێنێتەوە، چونکە لەگەڵ کەوتنی ڕژێمی بەعس  ئەو ڕێکەوتنەش، کۆتایی هاتووە. جگە لەمەش  ئەو ڕێکەوتننامەیە لە ڕێکخراوی نەتەوەیەکگرتوەکان- UN تۆمار نەکراوە. بەگوێرەی پەیماننامەی ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانیش ناکرێت پەنا بۆ ڕێکەوتننامەیەک ببرێ کەلە نەتەوەیەکگرتوەکان و لەبەردەم دامو دەزگەکانی تۆمار نەکراوە.
هەرلەمبارەیەوە، کۆچکردوو  پسپۆری یاسایی -عێراقی بەناوبانگ کۆچککردوو "تارق حەرب"  لە وەڵامی پرسیاری ئەو ڕێکەوتنەدا ، دەڵێت؛ ڕێکەوتنی نێوان سەدام و تورکیا  کە ڕێگە بەهاتنی سوپای تورک بۆ ناوخاکی عێراق دەدات، بەکۆتایی هاتنی جەنگی عێراق -ئێران کۆتایی هاتووە و کاری پێناکرێت. ڕێکەوتنی ناوبراو پەیوەندیی بە پشتگیریی کردنی عێراقەوە هەبوو لەو جەنگەدا.   

چوارەم/ تورکیا چی لە عێراق ئەوێت؟ 
هەمیشە، دەستوەردانەکانی تورکیا لە عێراق بە هۆی سێ ڕەهەند و نیەتی ئەو ووڵاتەوە بوە؛ ویلایەتی موسڵ و خەون بە گەڕانەوە بۆ ناوچەی موسڵ و کەرکوک کە پێشوتر لەچوارچێوەی فراوانخوازیی دەوڵەتی عوسمانیدا قەڵەمڕەوییان هەبوە. پرسی ئەمنی کە پەیوەندی بە پەکەکەوە هەیە، هەروەها پرسی نەوت و گازی سروشتی. 
تورکیا نەک بو عێراق، بەرانبەر زۆر وڵاتانی دیکەی جیهان وەها ئەجوڵێتەوە کە ئەو وڵاتانە پێویستە هەمویان پۆلیسی دەوڵەتی تورک بن و، بەدوای ئەوانەوە بن کە تورکیا بە تیرۆریست و تاوانباریان ئەزانێت.
لەساڵی (٢٠٠٧) دا،  عێراق و تورکیا ڕێکەوتنێکی ئەمنی هاوبەشیان ئیمزاکرد. ئەمجارەیان بەندی تایبەت بە ڕاوەدوونانی سەربازیی (جووداخوازەکان)ی تێدا لابرد. ڕێکەوتنەکە لەلایەن (بەشیر ئەتالای) وەزیری ناوخۆی تورکیاو و( جەواد بۆلانی) وەزیری ناوخۆی عێراق، ئیمزاکرا.
ئەمە وێڕای دانوستانی نێوان هەردوولا سەبارەت بە ووردەکاریی جێبەجێکردنی ڕێکەوتنەکە، بەڵام تائێستا هەردوولا سەرکەوتوو-نە-بوون لە ڕێکەوتن لەسەر پلانێک کە ڕێکە بەهێزەکانی تورکیا بدات ڕاوەدووی هێزە چەکدارەکان لەناو خاکی عێراقدا بدات. لەساڵی (٢٠٠٩)دا. لەچوارچێوەی ئەنجومەنی هاریکاریی ستراتیژیی عێراقی - تورکی  بەسەرۆکایەتی (نوری مالیکی) سەرۆک وەزیرانی عێراق و ئەردۆغانی سەرۆک وەزیرانی تورکیا (٤٨)  ڕێککەوتن ئیمزاکرا. سەبارەت بەو زنجیرە ڕێککەوتنە، نووسینگەی مالیکی ، لەبەیاننامەیکدا ڕایگەیاند ؛ لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی تورکیا ، چەندین پرسی سیاسی تاوتوێ کراوە، جەختیش لەسەر ڕێکەوتنەکانی پێشوو کراوەتەوە. سەبارەت بە شەڕی تیرۆر و ڕووبەڕووبوونەوەی چالاکیە تیرۆریستیەکانی پارتی کرێکارانی کوردستان و پاشماوەی حزبی بەعس و سەرجەم ئەو ڕێکخراوانەی کەدژی ئاشتین لەناوچەکەدا.

١ - ٤. بۆچی هەرێمی کوردستان باجی گرژییەکان بدات؟

هەرێمی کوردستان تاکە سووچێکی ئارام و سەقامگیریی عێراقە، کە عێراقییەکان بۆ چێژوەرگرتن پەنای بۆ ئەبەن، تورکیا بو سوودی ئابوریی خۆی پەکی بۆ ئەهاوێژێت. لە هەمان کاتدا، وەک باسکرا لەسەرەوە، حکومەتی بەعس لەگەڵ تورکیا ڕێککەوتوە کەچی کورد باجەکەی داوە، حکومەتی عێراق لە ڕێگەی حەشدی شەعبییەوە بودجەو مووچە بە هێزەکانی پەکەکە ئەدات لە ناوچەی شەنگال و دەوروبەری کەچی هەرێـی کوردستان بە ئامانج ئەگیرێت. پەکەکە شەڕی خۆی هێناوەتە عێراق و ناوچەکانی هەرێمی کوردستان و لە چوارچێوەی یارییەکی هەرێمایەتی دا لەگەڵ تورکیا ململانێ ئەکەن، کەچی بە هەزاران گوندنشینی کوردستان و خەڵکی مەدەنی ئەبن بە قوربانی. ئەوە جگە لەوەی تورکیاو عێراق لە دادگای نێودەوڵەتی لە پاریس لە ناکۆکیدان، کەچی هەر کوردو هەرێمی کوردستان مەبەستی سەرەکییانەو، ئەیانەوێت هێڵی بۆڕی کوردستان بە ئامانج بگرن. تەواوی ڕێککەوتنە ئەمنییەکان لەسەرەتای هەشتاکانی سەدەی پێشوەوە لەگەڵ حکومەتی عێڕاق بون، کەچی هەر کوردو هەرێمی کوردستان تۆمەتبار ئەکرێن..

پێنجەم/ عێراق هەموو ڕێککەوتنێکی هەڵوەشاندۆتەوە کە مایەی دەستوەردان بێت لە خاکەکەیدا 

لەساڵی (٢٠١٢)دا. حکومەتی عێراق، داوای لەپەرلەمان کرد ، کە هیچ ڕێکەوتنێک درێژنەکەنەوەو هەموو ڕێککەوتنەکانی پێشوو هەڵبوەشێننەوە، کە پێشتر لەگەڵ هەر ووڵاتێکدا ئیمزاکراوە و ڕێگەی پێدەدا هێز و بنکەی سەربازیی لەسەرخاکی عێراقدا جێگیر بکات.               
ئەمەش دوای ڕۆژێک لە داوایەکی حکومەتی تورکیا لە پەرلەمانی عێراق، بەنوێکردنەوەی ڕەزامەندیی لەسەر ئەنجامدانی هێرشی ئاسمانیی دژی پێگەکانی جووداخوازان (پەکەکە) لەناوخاکی عێراق. ئەویش لەمیانی گەرمەی شەڕوپێکدادانی سوپای تورک و پەکەکە.. بەگوێرەی فرانس پرێس، لەساڵی (٢٠٠٧)ەوە پەرلەمانی تورکیا ، بەشێوەیەکی سیستماتیکی ڕەزامەندیی دەردەبڕێت سەبارەت بە بۆردومانکردنی پێگەو حەشارگەکانی پەکەکە-PKK  لەناو خاکی عێڕاقدا و لەگەڵ ئەنجامدانی هێرشی زەمینی لەکاتی پێویستدا.

شەشەم/ بە پێی حکومەتی عێراق تورکیا بە نایاسایی سنوری عێراق ئەبەزێنێت

لە (٢٤ی نیسانی ٢٠٢٢)دا ، وەزارەتی دەرەوەی عێراق، ئەوەی ڕەتکردەوە کە هیچ ڕێکەوتن یا بنچینەیەکی یاسایی لەگەڵ تورکیا هەبێت، کە ڕێگەی پێ بدات بەهێزەوە بێتە ناو خاکی عێراق. هەروەها ئاماژەی بەدانیشتنێکی پەرلەمان کرد کە میوانداریی "فوئاد حسێن" ی وەزیری دەرەوەی عێراق کرد ، کە تیایدا چۆنیەتی وەڵامدانەوەی تورکیا لەڕووی ئەمنی ، سیاسی، ئابوورییەوە تاووتوێکرد. زیاتر لەوەش وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی عێراق "ئەحمەد سەحاف" ئاماژەی بەوەداوە کە؛ لەدانیشتنەکەدا وەزیری دەرەوە ، دۆسیەی هەبوونی پارتی کرێکارانی کوردستانی لەساڵی (١٩٨٤)ەوە لەو ناوچەیەدا خستۆتەڕوو. ڕوونیشی کردەوە کە ئەوەی دەگوترێت سەبارەت بە هەبوونی ڕێکەوتنێک کە ڕێگە بە بەتورکیا دەدات بە ئارەزووی خۆی سنووری عێڕاق ببەزێنێت و هێز ڕەوانە بکات، ڕاست نییە. 
بە بڕوای ووتەبێژەکەی وەزارەتی دەرەوەی عێراق لەمیانی دیمانەیەکدا لەگەڵ کەناڵی "العراقیە" ئەوەی تورکیا باسی دەکات سەبارەت بە هاتنە ناوەوەی خاکی عێراق  ڕاست نییە، تەنیا کۆنووسی کۆبوونەوەیەک نەبێ کە ئەنقەرە لەگەڵ ڕژێمی پێشوو  ئیمزای کردووە. جگە لەوەش ئەو کۆنووسە پێویستیی بە ڕێگەپێدانی عێراق هەیە و بەمەرجێک هاتنی هێزی تورکیا لە (٥) کیلۆمەتر تێپەڕ نەبێت. کە پێشتر هیچ جارێک پێوەی پابەند نەبوون.. 

حەوتەم/ بۆردومانی گوندی پەرەخ و دوبارەکردنەوەی لە لایەن تورکیاوە!

لە کاردانەوەی ڕووداوەکەی گوندی پەرەخ دا، یەکێک لەو فیگەرانەی کە بۆ یەکەمجار بەرانبەر تورکیا هەڵوێستێکی تاڕادەیەک ڕوونی نیشان دا سەرۆک کۆماری عێراق "بەرهەم ساڵەح" بو، لە تویتێکدا ئەڵێت؛ ئەم هێرشە قابیلی دووبارە بونەوە نییه. بەڵام تورکیا (٤٨) کاتژمێر دوای ئەو تۆپبارانە سەرلەنوێ هەمان گوندو شوێنی لە (٢٢ی تەمموزی ٢٠٢٢) تۆپباران کردەوە. جێی شاردنەوە نییە کە بەشێک لە سەرکردە سیاسییەکانی عێراق بەرژەوەندی کەسیی خۆیان لەگەڵ تورکیا هەیە. 
بەگشتی، لە چوارچێوە فەرمییەکەدا، سەبارەت بە لێدوانی لایەنی تورک و خۆبە دوورگرتنی لە دەستدرێژییەکە سەحاف ووتی ؛ گێڕانەوەی عێڕاق بۆ ڕووداوەکە ، جەخت لەبەرپرسیارێتی ئەنقەرە لەو پەلامارە دەکاتەوە و ئەوەش یەکەمجار نییە و لەچوارچێوەی زنجیرەیەک دەستدرێژی کە لەکاتی جیا جیادا ، ئەنجامدراون. بۆیە بەلای ڕای فەرمی عێراقەوە، ڕەتکردنەوەی تورکەکان و خۆبەدوورگرتنیان لەبەرپرسیارێتیی لەو دەستدرێژییە  نوکتەیەکی ڕەشە، دیپلۆماسیەتی عێراق قبوڵی ناکات.

دەرئەنجام 
عێراق و تورکیا، دوو دەوڵەتن پەیوەندی مێژوویی و جوگرافی ڕاستەوخۆیان هەیە. هەروەها بە پێی ووتەی وەزیری دەرەوەی عێراق پەیوەندی بازرگانی تورکیا لەگەڵ عێراقدا نزیکەی (٢٠)ملیار دۆلارە کە زۆربەی لە قازانجی تورکیایە. ئەم دوو دەوڵەتە لە هەلومەرجێکی دژواری ناوچەیی و جیهانی دا دەستیان داوەتە ئاڵۆزیی ئەمنی و گرژی لە نێوانیاندا، بۆیە کات بە زیانی هەردوولایان بڕیار ئەدات. چونکە هەردوو دەوڵەت لەمکاتەدا گیرۆدەی دەیان گرفتی ناوخۆیی و دەرەکین.  

     ئامادەکردنی: بێوار ڕەحمان - هاوەڵ و هەماهەنگیکاری پەیمانگەی مێدیتریانە بۆ توێژینەوەی هەرێمایەتی-MIRS- دوسیەی عێراق.