زریان رۆژهەڵاتی

بەرایی

رووداوەكەی سەرێ ئامێدی- مەتینا، دووەمین پێكدادانی گرنگە كە لەماوەی یەك ساڵی رابردوودا لە سنووری ئامێدی لە نێوان پەكەكە و هێزی پێشمەرگەدا روویدابێت. لە باشووری ئامێدی چیای گارا هەیە و لە ملی باكوورەكەیشی مەتینا، كە پەكەكە لەو شوێنانە هێزی هەیە و لەوێشەوە، بە ناوچە شاخاوییەكانەوە  دەگاتەوە سنوورەكانی پارێزگای هەككاری لە باكوور. لەدوای هێڵی گەیشتنی قەندیل- برادۆست- شەمزینان، هێلی گارە- مەتینا- هەككاری بە دووەمین رێڕەوی گرنگی پەكەكە بەرەو باكوور هەژمار دەكرێت. لە 2020دا لە سنووری ناحیەی چەمانكێ لە باشووری گارا پێكدادانێك روویدابوو. ئەویش لەبەرئەوەی كە پەكەكە وایدانابوو جموجۆڵی پێشمەرگە بەرەو چیای گارا لە باشووری ئامێدی بۆ تەوقدانی ئەوانە. لە رووداوەكەی سەرێ ئامێدیشدا، پەكەكە پێیوایە كە بە جموجۆڵی پێشمەرگە بەرەو باكووری ئامێدی، ئەوان لە مەتینا تووشی گرفت دەبن. لەبەرامبەر ئەوەشدا هەرێمی كوردستان نیگەرانییەكی قووڵی لە داكشانی زیاتری پەكەكە و توركیا بەرەو خاكی هەرێم هەیە. بۆیە دەیەوێت لەرێگای جێگركردنی هێزی پێشمەرگە و پاسەوانی سنوور(عێراق) لەو شوێنانەی كە پێشبینی دەكرێت لە قۆناخەكانی داهاتوودا زیاتر ببنە شەڕگەی پەكەكە و توركیا، رێ لەداكشانی زیاتری ئەو هێزانە بگرێ. دواجار شەڕی پەكەكە و توركیا لە سنوورەكانی هەرێم، لەماوەی كورتخایەندا چۆڵكردنی گوندەكان، ناسەقامگیری، كەمكردنەوەی پانتایی جوگرافیایی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی هەرێم و، لە ماوەی درێژخایەنیشدا لاوازیی و بە ئەگەری زۆریش بە زیادبوونی نفوزی توركیا لەسەر ناوچە گوندەوارییەكان و یاخیبوونی خێڵەكان لە دەسەڵاتی كوردی لەو ناوچەیە تەرجەمە دەبێتەوە كە دووكەڵەكەی دەچێتە چاوی هەرێمی كوردستان و پارتیش! ئەمەش بێجگە لەوەی كە هێڵكی بەرگریی سرووشتی، واتا رشتەی یەكەمی چیاكان بە درێژایی نزیكەی 350كیلۆمەتری سنوور لە دەستی كوردان دەردێنیت.

مشتومڕەكانی سەر رووداوەكەی سەرێ ئامێدی

پەكەكە پێیوایە توركیا-پارتی و حكومەتی عێراق پێكەوە هاوكارن و گەلەكۆمەی لێ دەكەن. نەك هەر پەكەكە، بەڵكوو بەشێك لە هێزەكانی ناوخۆی هەرێمی كوردستانیش ئەم بابەتە وەك دەرفەتێك بۆ تەسفیەی حیسابە نێوخۆییەكان لەگەڵ یەكتر بەكاردێنن. بۆیە مشتومڕێكی زۆر درووستبووە كە ئایا هەر لە بنەڕەتدا پەكەكە 5 پێشمەرگەكەی لە سەرێ ئامێدی شەهید كردووە یان نا؟ دووەمیش باس باسی ئەوەیە كە ئەگەر پەكەكەش لێرە نەبێت توركیا هەردێت و، خاڵی سێیەمیش ئەوەیە كە پارتی بە هاوكاریكردنی توركیا تۆمەتبار دەكرێت.

راستییەكەی لەوانەیە لەبەرئەوەی كە لە قۆناخێكی نوێی گرژییە نیۆخۆییەكانی كوردیدان و، هەبوونی كەرەستەیەك بۆ لاوازكردنی یەكتر، گرنگترە لە روونكردنەوەی ئەسڵی رووداوەكە، بۆیە كەم لایەن لە خەمی راستییەكەدایە. لێرەدا راستیی رووداوەكە گرنگ نییە، گرنگ ئەوەیە كەرەستەیەك هەبێت تا لە میدیا و سۆشیالمیدیاوە دژی یەك بەكار بهێنرێت. ئەگینا، زانینی ئەوەی كە ئەو لێدانە كاری موشەكی پەكەكە بووە یان فڕۆكەی توركیا، بۆ یەكێتی و پارتی و گەلێك هێزی دیكەش زۆر ئاسانە. سەروەری ئاسمانی عێراق بە رەسمی بەدەست فەرماندەیی هێزە چەكدارەكانەوەیە. بێجگە لەویش، هێزەكانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتیی دژی داعش و بە دیاریكراوی ئەمریكاش، لەبەر پاراستنی هێزەكانی خۆیشیان بێ، دەبێ ئاگایان لە جموجۆڵە سەربازییەكان بە تایبەتی جووڵەی فڕۆكەی جەنگی هەبێت. دەوڵەتانیش خۆیان بۆ رێگرتن لە بەدحاڵی بوون و رووداوی نەخوازراو، یەكتری لە كردەوە سەربازییەكان لە ناوچەكانی نزیكی یەكتر ئاگاداردەكەنەوە. وەك چۆن ئەوە وەختەی كە توركیا شەنگالی بۆردومان كرد، ئەمریكا و عێراقیشی ئاگاداركردبووەوە. جا ئەگەر كوردانیش مەیلی زانینی راستییەكەیان هەبێ، دەتوانن سەیری قسەی ئەمریكا و دەوڵەتانی هاوپەیمانی نێودەوڵەتی و فەرماندەیی هیزە چەكدارەكانی عێراق بكەن. ئەگەر هەر بڕوایان بە بەیاننامەكانی ئەوانیش نەبێ، ئەوسا دەتوانن راستەوخۆ لێیان بپرسن!

توركیا بۆچی دێت؟

خاڵی دووەمی مشتومڕەكان لەسەر ئەوەیە كە ئەگەر پەكەكەش نەبێت توركیا هەردێت. ئەم قسەیە راستە كە توركیا بێجگە لە پەكەكە ئامانجی دیكەیشی هەیە بەڵام هەموو بابەتەكە نییە. لە نێو فەرماندە سەربازییەكانی توركیا، كەسانی وەك ژەنراڵ هاكی كارادای فەرماندەی پێشووی سوپای توركیا، خلوسی ئاكار وەزیری بەرگری( سێ ساڵ بەرپرسی نوسینگەی تایبەتیی كارادای بووە.) و كەسانی دیكەی وەك ژەنراڵ نەجاتی ئویزگەن فەرماندەی پێشووی هێزی وشكانی، بەرگرییان لە بیرۆكەیەكی سەربازی كردووە كە بە كردەوە، گۆڕینی سنوورەكانی توركیا و هەرێمی كوردستان- عێراقە. پوختەی بۆچوونەكەش ئەوەیە كە ئەو شاخانە بە توركیا و هیچ دەوڵەتیكی دیكە كۆنترۆڵ ناكرێت و، باشتروایە بچینە ئەودیوی سنوور! ئەم بیرۆكەیە نەك تەنیا لای سەربازەكان، بەڵكوو لای سیاسییەكانی توركیاش باوە. هەر لە تورگوت ئۆزالەوە بگرە هەتا موحسین یازیجی ئوغڵو، دەنیز بایكاڵ و كەسانی دیكەش باسی ئەمەیان كردووە و لەوانەیە، ئەزموونی سنوورگۆڕینەوەی توركیا لەگەڵ ئێران لەكاتی راپەڕینی ئارارات، كەڵكەڵەی گۆڕینی سنووری لەگەڵ عێراقیش بە زیندوویی هێشتبێتەوە.

لەوانەیە پاڵنەرێكی دیكەی توركیا ئەگەری كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق و دۆخێ ئاڵۆزی بەغدا بێت. لە ماوەی كەمتر لە چوار ساڵدا، سێ حكومەت لە عێراق دەسبەدەس كراون و دۆخی داهاتووی ئەم وڵاتەش ناڕوونە. ئەوەش ناڕوونە كە ئەمریكا دەمێنێتەوە یان نا. ئەگەر ئێرانیش لە دۆسییەی ئەتۆمیدا لەگەڵ ئەمریكا رێكبكەوێت، نەفەسێكی تازە وەردەگرێت و لە ناوچەكە و بە تایبەتی لە عێراقیش، پێگەی خۆی بەهێزتر دەكاتەوە. هەرچەندە ئەم شەڕەی دوایی فەلەستین گرفتی دروستكردووە بەڵام، ئیسرائیلیش هێشتا سەودای رێككەوتنێكی عەرەبی- ئیسرائیلی لە سەردایە. ئالەوێوەیە كە توركیاش بە پێویستی دەزانێت چی بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە سیاسیی و سەربازییە گریمانەییەی كە لەوانەیە دوای كشانەوەی ئەمریكا لە عێراق درووست بێت، چی بۆ بەهێزكردنی پێگەی خۆی بێت بەرامبەر جەمسەرەكانی هێز لە ناوچەكە و چی بۆ كۆنترۆڵكردنی زیاتری فاكتەری كوردی بێت، ئەو كردەوانە بكات. فاكتەری سوننی و توركمانی نەیتوانیوە ببێتە كارتێكی بەهێز بۆ نفوزی توركی لەعێراق، كوردەكانیش لەدوای رووداوەكانی گشتپرسی، زیاتر مەیلیان بۆ ئەوەیە كە بەرەو بەغدا بچن. لەماوەی درێژخایەنیشدا رۆیشتنی زیاتری كورد بەرەو بەغدا، دەستی توركیا لە عێراق كورتتر دەكاتەوە. بۆیە رەنگە ئەنكەرە حیسابی ئەوە بكات كە بە هاتنە پێشی زیاتر بە پاساوی پەكەكە، هەرێمی كوردستان بە مەجبووری خۆی بهێڵێتەوە. دواجار قسەیەكی باو هەیە لە دنیای سیاسەتدا كە دەڵێت پێویستە هەمووكات خاڵێكی لاوازی هاوپەیمانەكەت لە دەست بێت تا لە قسەت دەرنەچێت و لەوانەیە توركیاش خەریكی ئەمە بێت.

لێرەوە بە روونی دیارە كە ئامانجە تەنیا پەكەكە نییە، پرسی كورد بە گشتی، هاوسەنگیی هێز لە ناوچەكەش لە چەقی حیسابەكاندایە بەڵام، دیسان پاساوەكەی توركیا بۆ ئەم كردەوانەی خۆی ئەوەیە كە شەری پەكەكە دەكات. دەبێ ئەوەمان بیرنەچێت كە زۆربەی دەوڵەت و ئەكتەرە سیاسییەكان، هەمووجارێ پاساوێكیان بۆ كردەكانی خۆیان پێویستە. ئەوان هەمووكات بە دوای شەرعییەتێكدا دەگەڕێن تەنانەت ئەگەر ئامانجەكەیان شتێكی دیكەش بێت. ئەگەر توركیا بەبێ پاساوی “پەكەكە” ئەم كارە بكات، ئەوسا شەڕەكەی وەكوو شەڕی كورد- تورك یان شەڕی عێراق و توركیا تەرجەمە دەبێتەوە و، ناوچەكەش بە تەواوی بگرێت، دیسان مەترسی لەسەر بەرژەوەندییەكانی دروست دەبێت. پرسەكە لێرەدا ئەوەیە كە لایەنە سیاسییەكانی كورد چۆن تەماشای بابەتی”رەوایی” لە كردە سیاسی و سەربازییەكاندا دەكەن؟ ئایا دەبێ هەر وەكوو هێزێك شەڕعییەت لەو شۆڕش- ئایدۆلۆژیا و بۆچوونانە وەربگرن كە لە چوارچێوەیەكی محەلیدا بنیاتیان ناوە و تەنیا قسەی خۆیان بخوێننەوە، یان دەبێ لە ئاستیكی فراوانتردا تەماشای ئەم بابەتە بكەن؟

سروشتی پەیوەندییەكانی توركیا لەگەڵ پارتیش هەرچۆنیك بێت، ئاشكرایە كە ئەو ئۆپەراسیۆنانەی ئێستا توركیا دەیكات بێجگە لە پەكەكە، زیان بەویش دەگەیەنێت. هەم جوگرافیای دەسەڵاتی هەرێم كەم دەكاتەوە، هەم خەتێكی بەرگری لێ وەردەگرێت( بە درێژایی هەمو شۆڕشەكانی كورد ناوچەیەكی بەرگری گرنگ بوون) و هەمیش لە داهاتوودا خێڵ و خەڵكەكانی ئەو دەڤەرە زیاتر لە كۆنترۆڵی هەرێمی كوردستان دەردەخات. ئەمەش شتێك نییە لە قازانجی پارتیدا بێت. بێجگە لەوە، ئەزموونی رۆئاوای كوردستان كە توركیا بە پاساوی شەڕی دژی داعش و دواتریش بە پاساوی شەڕی دژی پەكەكە، سێ كەلی گەورەی بە قووڵایی 35-40 كم  تێكردووە و جوگرافیاكەی لە بەرژەوەندی خۆی دادڕیوە، ترسی  دووبارەبوونەوەی هەمان ئەزموونی لای هەرێمیش دروستكردووە. توركیا لە 2015وە توانیویەتی بەرە بەرە جوگرافیای شەڕ لەگەڵ پەكەكە، بگوازێتەوە بۆ رۆژئاوای كوردستان و هەرێمی كوردستان. بێجگە لەوە، بچووكبوونەوەی مەیدانی شەڕی پەكەكە لەگەڵ توركیا بە ناوچە سنوورییەكانی هەرێمی كوردستان تەنانەت پێچەوانەی ستراتیژی سەربازیی بزاڤە ماركسیستییەكانیشە كە پێیانوایە دەبێ شەڕ بە هەموو لایەكدا بڵاوبكرێتەوەو لە ناوچەیەكەدا قەتیس نەكرێت.

خاڵێكی دیكەش ئەوەیە كە توركیا ستراتیژە سەربازییەكەی خۆی گۆڕیوە. ساڵی 2019دا ئیسماعیل هاكی كارادای فەرماندەی پێشووی سوپای توركیا گوتبووی كە پێویستە بەرەو قۆناخی شەڕی بێ پیشمەرگە لەگەڵ پەكەكەدا بچین و بۆ ئەمەش “خۆمان بنكە لە باكووری عێراق دابنێین” و كردەوەی سەربازیی خێرا ئەنجامبدەین. زیادكردنی ژمارەی خاڵ و بنكەی سەربازیی توركیا لە هەرێم، لە پلانێكی گشتیدا بۆ ئەوەیە كە خۆی جڵەوی بە دەست بێت نەك ئەو كارە بە هێزێكی دیكە بكات. ئەمەش نیشانەیەكی جیبەجێكردنی بۆچوونەكەی كارادایە.

كۆتایی

رووداوەكەی سەرێ ئامێدی گوڕوتینێكی تازەی بەمشتومڕە نێوخۆییەكانی كورد داوە. لەدوای 2017وە تا ئێستا ململانێی پارتی – پەكەكە لە لایەك و ململانێی یەكێتی- پارتی لەلایەكی  لە مژارە سەرەكییەكانی سیاسەتی كوردین، كە دەكرێ لە دوای ململانێكانی یەكێتی- پارتی تا 1998، كۆمەڵە و دیموكرات لە سەرەتاكانی “شۆڕش” لە ئێران، و كێشمەكیشی پەكەكە- هێزەكانی هەرێمی كوردستان( پارتی و یەكێتی) تا 2003، بە چوارەمین قۆناخی ململانێ گرنگە نێوخۆییەكانی كورد هەژمار بكرێت.

هەرچەند لایەنەكان گووتویانە كە “شەڕی براكوژی” بە خراپ دەزانن، بەڵام لە ماوەی كەمتر یەك لە ساڵی رابردوودا، لانیكەم ئەمە سێیەمین پێكدادانی گرنگی ناوخۆیی كوردییە كە دوانیان لە سنووری ئامێدی بوون. ئەڵقەی گرژییەكان لە زینی وەرتێ، شەنگال، چەمانكێ و سەرێ ئامێدی، خەریكە تەسكتر دەبێت و ئەگەر كورد، لە ئیدارەكردنی ململانێ ناوخۆییەكانیدا بەرێگای جارانیدا بڕوات، ئەمڕۆ بێ یان سبەی، شەڕی فراوانیش لە دەرگا دەدات. هەڵبەت دەنگێكیش هەیە كە پێیوایە ئیدی كاتی تاقیكردنەوەی رێگایەكی تازەش هاتووە!