* بەهرۆز جەعفەر
کورتهێنان پێناسە باوەکەی
ئەوەیە کە تێچوو (النفقات) زیاتر بێت لە داهات (الإيرادات). ڕۆژی دوو شەممە (٢١ ی سێپتەمبەری
٢٠٢٠) حکومەت ڕەشنوس و پاکنوسی یاسای بودجەی ساڵی (٢٠٢٠) ی ڕەوانەی پەرلەمانی عێراق
کرد. کە بە پێی یاساکە دەوڵەتی عێراق(٨١) تریلیۆن کورتهێنانی هەیە!. تیایدا حکومەت
(١٠) تریلیۆنی کورتهێنانەکەی چارەسەر کردوە ئەمێنێتەوە (٧١) تریلیۆن دینار لە بودجەکەدا،
ئەمەش یانی نزیکەی (٤٧٪ ) کورتهێنان لە بودجەی وڵاتەکەدا هەبوە لە ساڵی (٢٠٢٠). بە
هەموو مێژووی عێراق کورتهێنانێکی وا مەترسیدارو گەورە لە ئابوریی و بودجەکەیدا نەبوە.
سەمەرەترین نەزیفی داراییە
لە مێژووی عێراقدا ؟
بە پێی یاسای بەڕێوەبردنی
دارایی (قانون الادارە مالي) ساڵی (٢٠١٩) و پێشوتریش، نابێت کورتهێنان لە بودجە ( بودجەی
گشتی) زیاتر بێت لە (٣٪) ی تێکڕای بەرهەمهێنانی نێوخۆیی (ناتج محلي إجمالي -GDP). بەو پێیەش ئەبێت بەپێی یاساکە کورتهێنانەکە
لە نێوان (٧ بۆ ١٠) تریلیۆن دیناردا بێت، کەچی تێکڕای کورتهێنان لە بودجەی گشتی لە
ساڵی (٢٠٢٠) کردویەتیە (٨١) تریلیۆن دیناری عێراقی !!؟.
ئەوانەی لە ئابوریی و لقەکانی
شارەزاییان هەیە ئەزانن کە داهاتی ناوخۆیی و بگرە تەواوی ئابوریی و سیاساتی دارایی
پەیوەستە بە تێکڕای بەرهەمهێنانی ناوخۆیی واتە جی دی پی. جی دی پی یانی بەهای تێکڕای
ئەو شمەکانەیە کە لە ناوخۆی وڵاتدا بەرهەم بێت. لە عێراقدا تێکڕای شمەک نییە بەلکو
یەک شمەک هەیە کە (نەوت)ە. واتە (جی دی پی - GDP) یەکی سەقامگیر نییە، چونکە سەرچاوەی
داهات هەمەجۆر نییە، بەڵکو یەک جۆرە کە نەوتە. ئەمەش ئەوەمان بۆ ئەسەلمێنێت هەموو ئەو
ئابوریزان و یاسادانەرانەی لە عێراقدا ئەو «قانونی ئیدارەی مالی» یەیان داناوە لە ساڵی
(٢٠١٩) دا هەڵەیەکی کوشندەیان کردوە. ئەو یاسایە بۆ عێراق ناشێت و نابێت، ئەوە بۆ وڵاتێکە
کە «جی دی پی» یەکی پێگەیشتوو و سەقامگیریی هەبێت وەکو سەنگافورا، مالیزیا، ئەمریکا...
تادوایی.
کورتهێنان لە بودجەدا ئاساییە
بەڵام بۆ عێراق نائاساییە
ئەگەر تەماشای بودجەی ساڵانەی
ئەمریکا بکەین بە تایبەتی لە سەردەمی ئۆباماو ترامپدا، ساڵانە کورتهێنان هەبوە لە بودجەکەیاندا.
بەڵام ئەوان کورتیان هێناوە لە بودجەو کاخەزە داراییەکاندا چونکە پارەیان زۆر داوە
بە وەبەرهێنان یان بۆ نمونە چەند مۆڵ و تاوەر و پرۆژەیەکی ستراتیجی لە بواری وەبەرهێناندا.
بەمانایەکی تر قەرزیان کردوە بۆ پرۆژە نەک بۆ قەرز، بەڵام ئەوەی عێراق قەرزە لە پێناو
قەرزدا، کورتهێنانە لە پێناو کورتهێناندا.
چوار جۆر لە بودجەی گشتی
(موازنة العامة) هەیە، یەکێک لەوانە ( موازەنەی بنود یان کلاسیک - Tranditional Public Buddget) کە هەمیشە کورتهێنان تیایدا چاوەڕوانکراو
بوە و هەبوە؟. لە بەرئەوەی کۆنترین جۆری پلانی داراییە بۆ ساڵ کە تیایدا پۆلێن کردنی
نەفەقاتەکان ( تێچوەکان) و جێبەجێکردن و چاودێریی کردنی زۆر سادەو ئاسان بوەو، بیرکردنەوەیەکی
ئەوتۆی ناوێت. لەوەتەی عێراق یاسای بودجەو بودجەی هەیە کورتهێنانی هەبوە، واتە کورتهێنان
بابەتێکی تازە نییە. کەواتە پێویستە عێراق خۆی لە (موازەنەی بنود) ڕزگار بکات و جۆرێکی
تر تاقی بکاتەوە و باز بدات بۆ جۆرێکی تر لە بودجەی گشتی.
بۆچی عێراق ناتوانێت ڕزگاری
بێت ؟
یەکەم، کورتهێنان ئەبێت
پڕ بکرێتەوە، کە ساڵی (٢٠١٩) بودجەی گشتی کورتی هێنا، ئەبێت لە (٢٠٢٠) دا ئەو برە پڕ
بکرێتەوە، کەچی لە (٢٠٢٠) دا (٨١) تریلیۆن دینار کورتهێنان هەیە، بێ ئەوەی کورتهێنانی
ساڵانی ڕابردوو پڕ بکرێتەوە کە لە (٢٠١٤) ەوە عێراق بەردەوام بودجەکەی کورتی هێناوە
( بودجە، پلانێکی داراییە یان خەمڵاندنێکە کە ئێمە لەم ساڵەی دێت چەندمان دەست ئەکەوێت
و چەند سەرف ئەکەین، بۆ نمونە بودجەی ساڵی ڕابردوو بە ١٣٦ تریلیۆن دینار دانراوە کەچی
عێراق ٢٢٦ تریلیۆن تێچو «نەفەقات» ی هەبوە!.
دووەم، بۆ چارەسەرکردنی
کورتهێنان چەند ڕێگەیەک هەیە، بۆ نمونە قەرزی ناوخۆیی و دەرەکی، عێراق کۆی گشتی قەرزەکانی
لە نێوان (١٢٢ بۆ ١٣٢) ملیار دۆلاردایە، قەرزە ناوخۆییەکانی لە نێوان (٥٦ بۆ ٦٠) تریلیۆن
دیناردایە. هیچ شوێنێک نەماوە لە ناوخۆدا عێراق قەرزی لێ بکات، هەر بانکی مەرکەزیی
بو ئەوەش لەمەولا ناتوانێت ئەوەندە «سیولە» بدات. دامودەزگا داراییەکانی جیهانی قەرز
بە عێراق نادەن؟. چونکە عێراق لە ساڵی (٢٠١٧) و (٢٠١٨) نەچووە ژێرباری مەرج و ڕێنماییەکانی
سندوقی دراوی نێودەوڵەتی.
سێهەم. موستەفا کازمی و
هاوبیرەکانی لە عێراق هیچ هەنگاوێکی پراکتیکیان بۆ چارەسەرکردنی پرسە داراییەکانی عێراق
نەهاویشتوە، جگە لەوەی وێنەی جوان ئەگرن و بە ئاشکراو نهێنی خەریکی بانگەشەی هەڵبژاردنن.
چوارەم. یەکێک لەو رەهەندە
گرنگانەی بودجە کە کەمترین باسی لێوە ئەکرێت، ئەوەیە بودجە پەیوەندی بە ناسنامەو کەسێتی
دەوڵەتەوە هەیە بە تایبەت لە داڕشتنی سیاسەت و بیرکردنەوەی ووڵاتاندا بەرانبەر یەکتر،
مەسەلەن، بۆ ئەوەی بزانیت وڵاتێک چۆن بیر ئەکاتەوە، ئەتوانیت تەنها تەماشای یاسای بودجەکەی
بکەیت، بۆ ئەوەی بزانیت زیاتر بایەخی بە چی و چۆن داوە.