- به‌هرۆز جه‌عفه‌ر

کۆتایی هاتنى جەنگى سارد، سەرەتاى گۆڕانێکى گەورە بو لەتورکیادا، هەر لەگەڵ ڕووخانى یەکێتى سۆڤیەتدا هەڕەشەیەکى ڕاستەوخۆ کەوتە سەر ئاسایشى تورکیا، بەتایبەت کە ئەندامیش بو لە ناتۆ دا، هاوکات دەوڵەتى تازەى جۆراو جۆر لە ئاسیاى ناوەڕاست و قەوقاز و ناوچەى دەریاى ڕەش و بولقان سەریانهەڵدا. بەم پیودانگەش گۆڕان لە هەموو تورکیا بەتایبەتى لەسیاسەتى دەرەوەیدا ڕوویدا، کە دواجار دەرفەتى تازەى بۆ تورکیا خستە گەڕ، وەکو هێزێکى مامناوەند لەناوچەکەدا کرانەوەو ئازادیی زیاتر بەدەستبهێنێت لە چوارچێوەى سیاسەتى دەرەوەیدا،سەرکردایەتى ئەو وەرچەرخانە دەرەکیەش لەسەروبەندى جەنگى سارد دا،لەلایەن ئابوریزانەکانى پێشوو لە بانکى دوەلى بو، هەروەها تورکوت ئۆزاڵ "سەرەتا وەک سەرۆکوەزیران لەساڵى (١٩٨٣ بۆ ١٩٨٩) پاشانیش وەک سەرۆک لە ١٩٨٧ ەوە تا کاتى مردنى لە ١٩٩٣دا(1).
ئۆزاڵ، هەستا بە سەرەتایەک لە چاکسازیی ئابوریی لەسەر بنەمای لیبراڵیەتى نوێ، کەسێک بو بە بیروباوەڕ نزیک بو لە ئیسلامیەکان، بەڵام سەرسام بو بە " نیۆ- لیبراڵیزم" کە  مارگرێت تاتچەر ى سەرۆکوەزیرانى بەریتانیا داهێنەریەتى .ئەمەش وایکردبو کە خۆرئاواییەکان لەتورکیا نزیک بنەوەو، ئۆزاڵ ببێتە سەرەتایەک ، بۆ کردنەوەى دەرگاى سەرمایەداریی و وەبەرهێنانى بیانى لەتورکیا. هاوکات لەگەڵیشیدا ئۆزاڵ پرەنسیپى (خەسخەسەکردن) ى داهێنا، کە گواستنەوەى ئەرکە لە کەرتى گشتى یەوە  بۆ کەرتى تایبەت (2).
لەم دیدەوە، ئەم توێژینەوەیە، هەوڵێکە سەبارەت بە پرسى بەجیهانیبونى سیاسەتى تورکیا ئەدوێت، بە پێداگرتن لەسەر دەمار و ڕیشاڵە بەهێزەکانى تورکیا خۆى، تیایدا خوێندنەوەیەکى مێژوویی وەسفى (Descriptive and Historical Analysis)  بۆ سیاسەتى دەرەوەى ئاکپارتى لەماوەى ساڵانى (2002-2016)  کراوە . 

یەکەم: هاتنى  ئاکپارتى (2002-2010) 
1-1.هەلومەرجى نێوخۆیى بۆ گەیشتن بە دەستەڵات 
حزبى دادوگەشەپێدان (Adalet ve Kalkınma Partisi): خۆى وەک حزبێکى دیموکرات- کۆنزێرڤات پۆلێن کردووە، کە باکگراوەندێکى ئیسلامى هەیە، ڕەتى ئەکاتەوە کە حزبێکى ئیسلامى وابێت دروشمە ئاینیەکان تێکەڵ بەسیاسەت بکات، بەڵکو لەجیاتى ئەوە حزبێکى مۆدێرنەو ڕەگێکى ئیسلامیانەى هەیە، سەرمایەداریی و بازاڕى کردووە بە بەرنامەى خۆى و تێدەکۆشێت بۆ ئەوەى تورکیا بچێتە پاڵ یەکێتى ئەوروپا (3).
دادوگەشەپێدان لەلایەن  ژمارەیەکى بەرفراوانى سیاسیی، بە بێ جیاوازى ڕەنگ و دەنگ و بیروباوەڕى  سیاسیی و ئاینى پێکهێنراوە، دروستبونەکەشى لەکاتێکدابوە، کە بۆشاییەکى سیاسیی لەئارادا بوە، چونکە خەڵک و سیاسییەکانیش بڕوایان بە حزبەکان و پەرلەمان نەمابو، کەپێشوتر کاریان تێداکردبو، لە ڕۆژگارێکدا کە بارى ئابورى وڵات ڕۆژ بەدواى ڕۆژ خراپ و خراپتر ئەبوو، هەر ئەمەش پاڵى بە سیاسیەکانەوە نا کە هیچ نەبێت بنچینەیەکى  گرنگ کۆیان بکاتەوە، ئەویش ڕزگارکردنى نیشتمان لەو قەیرانە قووڵەى تێی کەوتووە، تا بەرەو ئاستى ڕەفاهیەتێکى ئابوریی بیبەن. بەدواى وەها سیاسەتێکى گەشەپێدانى بەردەوام بکەون، بە بێ ئەوەى لەگەڵ دامەزراوەى  سەربازییدا بەیەکدا بکێشن.

لێرەوە گرنگترین بنەماکانى کە حزبى دادوگەشەپێدان بەرگریی لێ ئەکات بریتى یە لەمانە:
١-  پرەنسیپى کۆماریی مەرکەزیی یەکگرتوو، کە پشت ئەبەستێت بە بنەماکانى دیموکراتیەت و عیلمانیەت،  دەوڵەتى مافە کۆمەڵایەتیەکان بێت .
٢-  پرەنسیپى بەرجەستەکردنى دەرفەتى یەکسان بۆ هەموان و، داڕشتنەوەى پەیوەندییەکى باش لەگەڵ هەموو وڵاتانى جیهان .
٣- پرەنسیپى زەمانى یەکسانى لە باج و دابەزاندنى باج و دابەشکردنى بەشێوەیەک کەلەگەڵ ژێرخانى کۆمەڵایەتى وڵاتدا بگونجێت.
٤- پرەنسیپى پێداگرتنى حزب لەسەر ڕەتکردنەوەى هەموو شێوەکانى ئەشکەنجەدان و تیرۆر و ئیهانەکردن (4) .  
سەرۆکى حزب خوێندنەوەى بۆ ئەوە کردووە ، کە سیکۆلاریزم بابەتێکە لەڕێگەدایەو، بەوەى کە دەوڵەت بێلایەنە لە ئاڕاستەکانى بیرکردنەوەو بیروباوەڕدا، ئەمەش نیشاندانى وێنەیەکە لە زامنکردنى دیموکراتیەت  .
لەبەرئەوەى ئاکپارتى لە تورکیا، تێکەڵەیەکە لە (٣) تەیارى سەرەکى کە: حزبى فەزیلە خاوەنى دەستپێشخەرییەکەیەتى، وە باڵێکى  نەتەوەییش  کە لە حزبى بزوتنەوەى نەتەوەیی جیابونەتەوە، ئینجا باڵێکى لیبراڵى جیابوەوە  لە حزبە لیبراڵە جیاوازەکان، هەریەکە لەم سێ پارچەیەش بەشێوەیەکى  ڕا نە گەیەنراو  هەیمەنەى سوپاو سەربازیان بەسەر ژیانى سیاسیی و مەدەنییەوە  رەتکردۆتەوە. هەروەها چەمکى دەوڵەتى دامودەزگایی "موئەسەساتى بون"  کاراتر بکەن، لە بەرنامەکەیاندا  پاشگەز نە بونەوە لە پرۆژەى چونەپاڵ یەکێتى ئەوروپا، کەمکردنەوەى دەستەڵاتى سوپا لە بڕیارە سیاسیەکان بەهەند وەرئەگرن.
بۆیە توانییان خێرا قەناعەت بە هاوڵاتیان بکەن، لەلایەن هاونیشتمانیانیشەوە متمانەیەکى زۆریان پێدرا..بەوجۆرە حزبى دادوگەشەپێدان لەهەڵبژاردنى  (نۆڤەمبەرى ٢٠٠٢) سەرکەوتنێکى گەورەى تۆمارکرد، بردنەوەیەک کە بۆ (٣) هەڵبژاردن بەدواى یەکدا تاکە حزب بێت زۆرینەى ڕەهاى دەنگەکان بەدەست بهێنێت. بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا قەدەغەکرا کە ئەردۆگان ببێتە سەرۆکوەزیران، بەهۆى ئەوەى کە لەساڵى (١٩٩٤) دا چیرۆکێکى خوێندۆتەوە کە ئینتیماى تەواوە بۆ ئیسلامیەکان، بۆیە عەبدوڵا گویل پۆستى سەرۆکوەزیرانى وەرگرت، دواتر لەساڵى (٢٠٠٣)  ڕێککارییان لەدەستورى تورکیادا کرد، بەشێوەیەک ڕێگەیدا کە ئەردۆگان ببێتە سەرۆکوەزیران ...لە هەڵبژاردنى (٢٠٠٧) دا  حزبى دادوگەشەپێدان (٤٧٪) ى دەنگەکانى بەدەستهێنا، ڕیًژەى دەنگەکانى دابەزى بۆ (٣٤١) کورسى پەرلەمانى .دووبارە ئەردۆگان یان ڕاسپارد کە حکومەت پێک بهێنێت و، پۆستى سەرۆک کۆمارى تورکیاش بە عەبدوڵڵا گویل ڕاسپێردرا (5).
لە (نیسانى ٢٠٠٧) سوپاى تورکیا لە ڕێگەى پێگەى ئەلیکترۆنیەوە، حکومەتى تورکیاى ئاگادارکردەوە لەو سیاسەتانەى گرتویەتیە بەر بۆ کەمکردنەوەى هەیمەنەى سوپا پەشیمان بێتەوە، حکومەت ئەم هەوڵەى بەهەڕەشەو سەرەتایەک بۆ کودەتا وەرگرت .بەتایبەت لەکاتیکدا کەجەماوەرى حکومەت بە سەرکردایەتى  ئاکپارتى لەزیادبوندابو، بەگشتى لەدواى بەیاننامەکەى سوپاوە، هەستى یان کرد کە حزبەکە ئەبێتە قوربانى لەهەڵبژاردنى سەرۆکایەتى دا، بۆیە دادگاى دەستورى جەولەى یەکەمى هەڵبژاردنى سەرۆکایەتى کۆمارى لابرد ..ئەم ڕووداوە بیرهێنانەوەى ساڵى (١٩٩٦) بو، کە سوپا هەڕەشەى لە نەجمەدین ئەربەکان کرد و،بە بێ بەکارهێنانى هێز وایان لێکرد دەست لەکاربکێشێتەوە. بە زانینى ئەوەى کە دادوگەشەپێدان لەنێوان (٢٠٠٢-٢٠٠٧) سەرکەوتوو بووە لە فەرهەمکردنى ئارامیەکى ئابوریی و، زیادکردنى گەشەى ئابوریی بەتێکڕاى (٧٪) ى ساڵانە (6). دەریش کەوت کە دەستەبژێرێکى ئابوریی بەتوانا پاڵپشتى ئاکپارتى ئەکەن . بۆیە پاڵپشتى کردنى جەماوەریی بۆ دادوگەشەپێدان زیاتر بوو لە ڕووبەڕووبونەوەى سوپادا... 
لەگەڵ ئەمانەشدا، هێزەکانى سوپا پەنجەى تۆمەتیان لەسەر ئاکپارتى بو، بەوەى حزبێکە کار بۆ پشتگوێ خستنى عیلمانیەت ئەکات لە تورکیادا، بەڵام ئەمجارەیان دادگاى دەستورى بڕیاریدا کە هەیمەنەى سوپا لەناو کارى مەدەنیدا دووربخاتەوەو، بڕیارى دەستگیرکردنى ژمارەیەک سەرکردەى سەربازیشى دا، کە نیەتیان هەبووە کودەتا بەسەر حکومەتدا بکەن. لەهەڵمەتێکدا پۆلیسى تورکیا:  فەرماندەى پێشووى هێزە ئاسمانیەکانى تورکیا جەنەراڵ "ئیبراهیم فیرتینا- Ibrahim Fırtına " و، فەرماندەى پێشووى هێزە دەریاییەکانى تورکیا ئەدمیراڵى خانەنشین " ئۆزدین ئورنیک - Özden Örnek" و (٣٤) ژەنەراڵى سەربازیی تر و، (٩٨) ئەفسەرى دەستگیرکرد (7)

1-2.هەڵکشانـى سیاسەتــى دەرەوەى ئاکپارتـى 
لە ساڵى (٢٠٠٢) بەدواوە، لە سەردەستى حوکمڕانى پارتى دادوگەشەپێدان (AKP) سیاسەتى دەرەوەى تورکیا هێدی هێدى و پلە بە پلە بەرەو چالاکبون و بەرفراوانى چوو،  بەردەوامبون لە سەر چالاکى و کارەکانى ئۆزاڵ، هەر لەسەردەمى ئاکپارتى دا، تورکیا پێ  بەپێ هەوڵى خۆى دا بۆ بەدەستهێنانى ئەندامێتى لە یەکێتى ئەوروپا، ئەندامێتى خۆى لە ناتۆ دا کاراتر کرد. دروستکەرانى بڕیارى سیاسی جەختیان لە بارى جیۆ-سیاسیی کردەوەو، گەڕانەوە بۆ خاڵەکانى قووڵایی ستراتیجى لەتورکیا، بەجۆرێک هەڵکەوتەکەى لە ناوەندى بولقان و قەوقاز، وە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دایە، وەک مەڵبەندێک بۆ پیاتێپەڕین و گواستنەوەى ووزە لە: ئاسیاى ناوەڕاست، قەوقاز، ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست.(8).
لە بەرئەنجامى کارابونى  زیاترى سیاسەتى دەرەوەى تورکیا، لەناوچەیەکى ئێجگار بەرفراواندا، تورکیا:  پۆستى ئەمینداریی گشتى لە ڕێکخراوى کۆنگرەى ئیسلامى (OIC) وەرگرت، سیفەتى (چاودێر) ى پێ سپێردرا لە جامیعەى عەرەبى، چووە پاڵ کۆمەڵەى (G-20 )  وەک گەورەترین ڕووگەى ئابوریی جیهانى، ئەندامێکى ناهەمیشەیی لە ئەنجومەنى ئاسایشى نێو-دەوڵەتى بۆ دانرا، دانانى یاریدەدەرى ئەمیندارى گشتى لە پەیمانى ناتۆ لەلایەن تورکیاوە ، ئینجا لە ئەمینداریی گشتى ڕێکخراوى ئاسایش و هاریکاریی و گەشەپێدان (OECD). ئەوسا هەوڵى بەدەستهێنانى کورسیەک لە سندوقى دراوى نێودەوڵەتى (IMF) و ئەنجومەنى جێبەجێکردن لە بانکى دەولى (9).
تەنانەت تورکیا لەماوەى (٢٠٠٢-٢٠٠٨) دا، سەرکەوتو بو لە کەمکردنەوەى دوودڵى و ڕاڕایی دراوسێکانى بەرانبەر خۆى، نزیکبونەوەى سیاسیی و ئابوریی بە کردار لەگەڵ : سوریا، ئێران،ڕووسیا، وە دووریش کەوتەوە لە کێبرکێی جیۆسیاسیی و بەکارهێنانى پێگەکەى بۆ دژایەتى ئەوانى تر ..سیاسەتێکى واقیعى بەکارهێنا لەپێناو مەسەلەى لە قوبرس دا، مامەڵەیەکى گونجاوى لەگەڵ قەزیەى ئەرمەنى دا کرد، هەنگاوى نا بۆ باشترکردنى پەیوەندییەکانى لەگەڵ یۆنان، کۆششێکى دیبلۆماتى دەستپێکرد بۆ چارەسەرکردنى ناکۆکیەکانى سوریاو ئیسرائیل، وە فەلەستین و ئیسرائیل، تا دواتر تورکیا خۆى پەیوەندییەکانى تێکچوو لەگەڵ ئیسرائیل لە (٢٠٠٩) دا (10).

1-2-1. ڕۆڵى ویلایەتە یەکگرتوەکانى ئەمریکا لە گەشەسەندنى سیاسەتى تورکیادا 
 هەرچى ڕۆڵى ئەمریکایە، بونێکى گرنگ و مێژووییە لەناوچەکەدا، پەیوەندیی ویلایەتە یەکگرتوەکان لەگەڵ ئیسرائیل پەیوەندییەکى مێژووییە،پەیوەندیی ئەمریکا و تورکیاش ئەگەڕێتەوە بۆ دواى جەنگى سارد لە (١٩٤٥) ەوە دەست پێ ئەکات، کە تەماسێکى  توندى ئابوریی و سیاسیی و ئەمنى لەنێوانیاندا هەبووە، بەلاى ئەمریکاوە تورکیا دۆستێکى ستراتیجییە و ئەتوانێت لەناوچەکەدا ڕۆڵى گرنگ بگیڕێت، هەم لە ماوەى جەنگى سارد و، دواتریش لە ململانێ نوێیەکانى لەگەڵ ڕووسیا، هەم لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاستدا تورکیاو ئیسرائیل دوو هاوپەیمانى گرنگى ویلایەتە یەکگرتوەکانن . نەک ئیمڕۆکە بەڵکو لە بیستەکانى سەدەى ڕابردووەوە، ئەمریکا هەوڵى هاوپەیمانێتى لەگەڵ تورکیا هەیە بۆ ڕێکخستنى هەژمونى بەریتانى لەناوچەکەدا، لەو سۆنگەیەى کە بایەخێکى جیۆ-ستراتیجى بۆ بەرژەوەندییەکانى ئەمریکا هەیە لە نیشتمانى عەرەبیدا.
سەربارى ئەوەشى، تورکیا تاکە دەوڵەتى ئیسلامییە، کە ئەندامە لەپەیمانى باکورى ئەتڵەسى (ناتۆ)  و سنورى لەگەڵ نیشتمانى عەرەبیدا هەیە، بەشێکى گرنگیشە لە سیستەمى خۆرهەڵاتى کە ئەمریکاو ئیسرائیل بەرژەوەندییان لەدروستکردنەوەیدا هەیە. لەبەر ڕۆشنایی هەموو ئەمانەدا، ئەبینین ئەجێندەى پەیوەندیی ئەمریکى – تورکى لەدەورى چەند خاڵێکى گرنگ ئەخولێتەوە :
١- دروستکردنى هێڵێکى بەرگریی لەبەرەى پێشەوە بۆ ڕووبەڕووبونەوەى سۆڤیەت .
٢- هەستکردنى پێشوەختەو خوێندنەوەى وورد بۆ بایەخى ڕۆڵى تورکیا لەناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست .
٣- تورکیا خۆى ویستى هەیە پارێزگارى لە بارودۆخى نێودەوڵەى بکات کە ئارامییە لەدواى جەنگى جیهانى دووەمەوە.
٤- سوود وەرگرتن لە پێگەى ویلایەتە یەکگرتوەکانى ئەمریکا بۆ چوونە پاڵ یەکێتى ئەوروپا .
٥- ویلایەتە یەکگرتوەکان باوەڕى بەوە هەیە کە تورکیا ببێتە ئەندام لە یەکێتى ئەوروپا،وە زۆر کاری سیاسیی تایبەتى کردووە لەو بارەیەوە .
٦- تورکیا ئەخوازێت هاوکارى سەربازیی و ئابوریی لە ویلایەتە یەکگرتوەکان وە دەستبهێنێت .
٧-  تورکیا پێویستى بە دروستکردنى سوپایەکى بەهێز و ڕاهێنراوى باشە، بۆ ڕووبەڕووبونەوەى مەترسییە دەرەکییەکان ،بەتایبەتى وڵاتانى دراوسێ .
٨- تورکیا "بەتایبەت لە قۆناغە هەستیارەکان" دا بۆ تێپەڕاندنى قەیرانەکانى ،پێویستى بە هاوپەیمانێتى هەیە لەگەڵ ئیسرائیل تا لە ڕێگەى ئیسرائیل و لەدەرگاى پشتەوە بچێت بۆ ماڵى ئەمریکا (11).
جگە لەمانەش، ویلایەتە یەکگرتوەکان تەمویلى ماددیی بەشێکى زۆر لەتێچووى تازەکردنەوەى فڕۆکەکانى تورکیاى کردووە، کە لە ڕێککەوتنى ساڵى (١٩٩٦) دا لەگەڵ ئیسرائیل کردویەتى . ئەمریکا بەشدارى زۆرى لە مناوەراتى سەربازیی تورکى – ئیسرائیلى دا کردووە، وەکو مناوەراتى ساڵى (١٩٩٩) ، مناوەراتى (کانونى دووەمى٢٠٠١) لە دەریاى سپى ناوەڕاست، مناوەراتى (حوزەیرانى ٢٠٠١)  و، مناوەراتى (ئابى ٢٠٠٧) .هەربۆیەش ئەمریکا دواى گەشەسەندنى پەیوەندییەکانى تورکیاو ئیسرائیل، بۆ زامنکردنى پەیوەندییە لە بەرژەوەندیی خۆى ،کەسێکى یەهودى ئەمریکى ئەکاتە باڵوێزى خۆى لە ئەنقەرە، بەو پێیەى سەفیرێکى جولەکە باشتر ئەزانێت پێداویستیەکانى ئیسرائیل لە ئەنقەرە  چۆنن و چین (12). 
"بەم مانایانەش، ئەتوانین بڵێین: پەیوەندیی ئەمریکى – تورکى ،ڕاستەوخۆ گرێدراوە بە پەیوەندیی تورکى – ئیسرائیلییەوە . ڕاڕایی و ساردبونەوەى پەیوەندیی لە نێوان تورکیاو ئیسرائیلدا، ڕاستەوخۆ ساردبونەوەو ڕاڕاییە لە پەیوەندییەکانى ئەمریکاو تورکیادا . چونکە لۆبى سەهیۆنى ڕۆڵێکى گرنگى هەبووە لە دروستکردنى پەیوەندییەکانى ئەمریکاو تورکیادا، یەکێک لە هەرە هۆکارە سەرەکییەکانى قەلەقى ئیسرائیل بەرانبەر تورکیاى ئەردۆگانى ئەوەیە، کە پێش هاتنى ئاکپارتى سەفەقاتى هەرە گەورەى ئەمنى و سەربازیی لەنێوانیاندا بووە!. " .
جیاوازییەکانى نێوان تورکیاو ئەمریکا، دواى هاتنى حزبى دادوگەشەپێدان لە (٢٠٠٢) بۆ دەستەڵات سەریهەڵدا، کاتێک کۆنگرێسى ئەمریکا ڕەزامەندى نیشاندا کە هێزەکانى ئەمریکا لەخاکى تورکیاوە هێرش بکەنە سەر عێراق، بۆ ڕووخاندنى ڕژێمەکەى (سەدام حوسەین) لە (٢٠٠٣) لەگەڵ ئەوەى ئەردۆگان وەک کەسى یەکەمى حزبى دادوگەشەپێدان حەزیدەکرد ئەمە ڕووبات، بەڵام پەرلەمانى تورکیا بە زۆرینەى دەنگ ڕەتى کردەوە ڕێگە بە هێز و بنکەکانى ئەمریکا بدات لەخاکەیەوە هێرش بکەنە سەر عێراق ..!.
ئایا جێگەى پرسیار نییە،کە ئاکپارتییەک (٥) مانگ بێت ،هاتبێتە سەر حوکم، ڕێگە بە بڕیارێکى چارەنوسسازى کۆنگرێسى ئەمریکا بگرێت ؟. دواتر لە بەرانبەر پێدانى (1) ملیار دۆلاردا تورکیا کارئاسانى بۆ هێزەکانى هاوپەیمانان کرد، بەو مەرجەى ڕێگەنەدەن پرسى کورد لە باکورى عێراق دواى ڕووخانى سەدام گەشە بکات.
بەگشتى، ئاکپارتى لەدواى هاتنى بۆ سەر حوکم، دەستى دایە ڕێچکەیەک لەسیاسەتکردن، کە پلە بە پلە کاریگەریی ویلایەتە یەکگرتوەکان کەمبکاتەوە، بەبۆنەى کۆبونەوەى وەزیرانى دەرەوەى وڵاتانى دراوسێ لە ڕووى جوگرافیەوە، وەزیرى دەرەوەى تورکیا "عەبدوڵا گویل" لە (١٤ى شوباتى ٢٠٠٤) سەردانى کوەیتى کرد،بۆچى .؟. بۆ پێکهێنانى کۆمیتەیەکى ئەمنى  و ئابوریی و سیاسی لەسەر شێوەى یەکێتى ئەوروپا، هەموو وڵاتانى ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە چوارچێوەى یەکێتى ڕۆژهەڵاتیی ناوەڕاستدا، وەک ئەلتەرنالتیڤێک بۆ پرۆژەى ئەمریکى لە خۆرهەڵاتى ناوەڕاست، کە ئەمریکا لە دواى (١١ى سێپتەمبەر) ەوە دەستى دابویە(13).

1-3.ستراتیژی سەرە سێگۆشە
  پڕۆفیسۆر (د. ئەحمەد داود ئۆغلۆ) لە کتێبى " قوڵایی ستراتیژیی" دا، نوسیویەتى :" تورکیا لەڕابردووشدا یاریزانێکى نێودەوڵەتى گەورەبووە،بەڵام بەخۆى نەزانیوە کە خاوەنى : دەمارێکى بەهێزەو ،ماعیدەیەکى لاوازی هەیە،لەگەڵ ئەمەشدا دڵى کێشەى  هەیە و دەماغیشى مامناوەندە  (14).  بەواتایەکى تر سوپایەکى بەهێز و ئابورییەکى لاوازیی هەیە، بەڵام متمانەى بەخۆى لەدەستداوە، وە بیرکردنەوەى ستراتیجیشى باش نەبوە. 
لەدواى ئەمە دەبینین، تورکیا جگە لەوەى نێوەندگیریی " Mediation  ى جۆرجیا و ڕوسیا لەلایەک و، سوریاو ئیسرائیلى لەلایەکى ترەوە کردووە " لەسەردەستى داود ئۆغلۆ " . لەسەرەتاى هاتنى ئاکپارتییەوە تورکیا بۆخۆى بەدواى پەیڕەوکردنى (ستراتیژییەتى سەرە سێگۆشە) کەوت. کە بۆهاتنە سەر دەستەڵاتى دادو گەشەپێدان لە ساڵى (٢٠٠٢) پلانیان بۆ دانابوو، کە پشت دەبەستێت بە (٣) ئامانجى سەرەکى :
یەکەم: ئاشتى ناوخۆیی "پەیوەندى بە پەکەکەوە هەیە".
دوووەم: شەرعیەتى ناوچەیی. 
سێهەم : پەیوەندیى و یارمەتى و تەماسگرتن لەگەڵ ئەوروپاو ئەمریکا (15).
بە پوختى: حزبى دادوگەشەپێدان لەماوەى (٢٠٠٢-٢٠٠٨) دا، سەرکەوتوو بو لەوەى کە لەژێر عەباى حزبى ئیسلامى سیاسیی هاتەدەر، کە پێشووتر میتۆدێکى ئەربەکانى بو، ڕێبازێکى تازەى بۆ خۆى دیاریکرد لە مامەڵەکردن لەتەک واقعێکى تازەدا، کە ئەمە ئەو  توڕەییە بو، حزبە ئیسلامیەکان لەسەرووى هەموویانەوە ئەربەکان دژى بون لەلایەک، وە دامودەستگاى عیلمانى سەربازیی لەلایەکى تر دژى بون .لەگەڵ هەموو ئەو کۆسپ و تەگەرانەى ڕووبەڕووى دادوگەشەپێدان بۆیەوە ، توانیتى ئاستێکى باش لە گەشەپێدان بۆ وڵاتەکەیان فەراهەم بکەن، گرنگترینیان گەشەى ئابوریی بو، جێ بەجێ نەکردنى مافە ڕەواکانى کوردی لێ دەربکەین، کە وەک پێویست نەیانتوانى پرسە مێژووییەکە چارەسەر بکەن ، بەگشتى توانییان ئازادییەکانیش لەو ماوەیەدا بەرجەستە بکەن، هەروەها توانییان چاکسازیی دەستوریی ئەنجام بدەن، کە گرنگترین پرسێک بو، هاونیشتمانى تورکى کرد بەخاوەن بڕیار .
هەروەکو سیاسەتى " قووڵایی ستراتیجى" و سفرکردنەوەى کێشەکان لەگەڵ دەوروبەر ،وە سیاسەتى فرە ڕەهەندى کە حکومەتى تورکیا کارى لەسەر کرد بۆ ئیحتیواکردنى ناوچەکەو ویلایەتە یەکگرتەکان، هێزى حزبەکەى لەناوخۆى تورکیادا زیاتر کرد لە ڕووبەڕووبونەوەى سوپاى عیلمانى تورکیادا،توانییان سەرکەوتوانە  بەرەبەرە دەستەڵاتى سوپا کەم بکەنەوە . بەگشتى لەماوەى (٢٠٠٢-٢٠٠٨) دا پارتى دادوگەشەپێدان حزبێکى باوەڕپێکراوى ناوخۆیی و ئیقلیمى و جیهانى بو، متمانەیەکى زۆرى لەسەر هەڵچنرابو لە ئاستى ناوخۆى تورکیادا .

1-1-3. ئاکپارتــى و قەیـرانــى دارایی لە تورکیا (2002-2010)  
سەردەمى حکومەتى ئاکپارتى بەدیوێکى تریدا، سەردەمى ئاشتى نێوخۆییە، کە ئەویش خۆى لە پرۆسەى ئاشتى دا ئەبینێتەوە لەگەڵ پارتى کرێکارانى کوردوستاندا، ئاشکرایە ئەگەر هەر وڵاتێک لەشەڕدا بێت، لەگەڵ وەها گروپێکى نەتەوەیی کە هەقى مێژووییان لاى تورکیایە، ناتوانێت گەشەکردنى ئابوریی بەخۆیەوە ببینێت . بەمشێوەیە تورکیا لەسەردەمى ئاکپارتى دا ئەگەر ناسنامەیەکى هەبێت، بریتى لە بوژانەوەى ئابوریی و خوڵقاندنى موعجیزەیەکى ئابوریی  .
قەیرانى ئابوریی تورکیا لەماوەى (١٩٨٠- ٢٠٠٤): گەورەترین قەیرانێکە کە مێژوو لەدواى دووەم جەنگى جیهانییەوە تا ئەوکاتە بەخۆیەوە بینیویەتى، لیرەى تورکى لە (٢٠٠٤) دا  بەڕێژەى (٤٠٪) لەئاست دۆلارى ئەمریکیدا هێزى خۆى لەدەستدابو ، قەرزە دەرەکیەکانى تورکیا لەساڵى (١٩٨٠) دا  (١٥.٧)  ملیار دۆلار بووە، بە سووى ساڵانەى (١) ملیار دۆلارەوە کە ئەچێتە سەرى ،لەساڵى (١٩٩٩) دا قەرزەکە (١٠٠) ملیار تێئەپەڕێنێت، بەسووى ساڵانەى (٥)  ملیاریشەوە کە ئەچێتەسەرى . لەسەرووى هەموو ئەمانەشەوە ئەو قەرزانە کە کراون هیچیان بۆ ژێرخان و پرۆژەى خزمەتگوزاریی بەکار نەهێنراون. ئینجا قەرزە ناوخۆییەکانى تورکیا لەساڵى (١٩٨٠) دا (٧.٩) حەوت ملیارو نۆسەت ملیۆن دۆلار بووە، لە ساڵى (١٩٩٩) دا گەیشتبووە  (٦٣،٦) ملیار دۆلار ...بەپێی ئابوریزانە تورکەکان: تورکیا لەسەرەتاى ساڵى (٢٠٠٠) دا بڕی (٤٢٧) ملیار دۆلار قەرزار بووە، لەکاتێکدا بەهەموو هەوڵى خۆى ئەوسا توانیویەتى ساڵانە (١٢-١٥) ملیار دۆلار بەقەرز  لەبانکى نێودەوڵەتى و سندوقى دراوى نێودەوڵەتى وەربگرێت (16).
لەماوەیەکى دیاریکراودا، حزبى دادوگەشەپێدان هەنگاوى سەرکەوتوانەى نا بە ئاڕاستەى چارەسەرکردنى قەیرانى ئابوریی،بەنمونە: هەناردەکردن لە تورکیاوە لەساڵى (٢٠٠٢) بایی (٣٦)  ملیاربووە، لە (٢٠١٠) ەدا چووە  (١٠٢) ملیار دۆلار، داهاتى قەومى تورکیا  لە (٢٢٠) ملیارى ساڵى (٢٠٠٢) ەوە گەیشتە  (٦١٨) ملیار لە ساڵى (٢٠١٠) ، تورکیا بووە (٦) شەشەمین وڵاتى ئابوریی گەورە لەئاستى ئەوروپادا، داهاتى تاکە کەش لەساڵى (٢٠٠٢) تەنها (٣٥٠٠$) بو، لە (٢٠١٠) دا بو بە (٨٥٩٠$) . هەرئەمەش وایکرد، کە لەهەڵبژاردنى ساڵى (٢٠٠٧) دا (٤٢،٥٣٢) چل و ملیۆن و پێنج سەت و سى و دوو هەزار دەنگدەرى هەبێت لەکۆى (٧٤) ملیۆن دەنگدەر لە (١٥٨٧٠٠) ناوەندى دەنگداندا ، بە بەشدارى (١٤) حزبى سیاسیی و، لیستى سەربەخۆ،پێشبڕکێ بۆ (٥٥٠) کورسى پەرلەمانى ئەکەن،کە (٧٣٩٣) پاڵیوراو هەبوەو لەناویاندا (٦٩٩) یان سەربەخۆ بون. سەرئەنجام حزبى دادوگەشەپێدان (٣٤١) کورسى پەرلەمانى بەدەست ئەهێنێت  (17).

دووەم: سیاسەتى دەرەوەى تورکیا لەماوەى نێوان (2010-بۆ ئایارى 2016) 
بەشێکى زۆر لە توێژەران و ناوەندەکانى بیرکردنەوە، ماوەى سەرکەوتنى پلە بەپلەى سیاسەتى نێوخۆیی و دەرەکى ئاکپارتى بە ماوەى نێوان ساڵى (2002-2014) دائەنەن و، دواى ئەوە هێدى هێدى گڵۆڵەى حوکمڕانى ئابوریی و دیبلۆماسى و پێکەوەژیانى نێوخۆیی کەوتۆتە لێژى، تا ئەوەى تورکیا بەسەرکردایەتى "ڕەجەب تەیب ئەردۆگان" لەساڵى (2016) دا قەیرانەکانى لە ژمارە نەیەن..بەڵام بەپێچەوانەوە ئێمە لەم لێکۆڵینەوەیەماندا، سەرەتاى داکشانى سیاسەتى دادوگەشەپێدان بەگشتى ئەگەڕێنینەوە بۆ ساڵى (2010) و، ئەیکەین بەسەرەتایەک بۆ قەیرانە گەورەکانى کە دوور نییە لە کۆتایی (2016) دا سەرى "ئەردۆگان" بخوات و، تورکیاش بکاتە گۆڕەپانێکى گەورەى ململانێی نێوخۆیی و دەرەکى.  
سیاسەتى دەرەوەى تورکیا بەوە ناسراوە، هەمیشە ئەگەر و ئامادەگى ئەوەى هەیە شۆک لێی بدات و، تووشى لەرینەوە " هزە" ببێت، هۆى ئەمەش خوێنەر ئەتوانێت بەشێکى وەڵامەکەى لاى سەرەوە وەرگرتبێت و، بەشەکەى دیکەش لەم تەوەرانەى خوارەوەدا، شى ئەکەینەوە: 

2-1. جیوپۆڵەتیکى تورکیا و فەتحکردنى دەوروبەر .
کارل هوسهۆڤەر، سەرۆکى پەیمانگەى میونخ بۆ جیۆپۆڵەتیکا، واى ئەبینێت جیۆپۆڵەتیک پەیوەندییە لە نێوان زەوى یان زەمینەیەک کە سیاسەت شیرەو ئیلهام لەوەوە وەرئەگرێت..بۆ نمونە زەمینەى ئیسرائیل و هەڵکەوتنى شوێنەکەى سەرچاوەى ئەو سیاسەت و مامەڵەیە کە ناوەندى بڕیارى ئیسرائیل داى ئەڕێژێت..
لەسیاسەتى دەرەوەدا، دوو فاکتەر ڕەچاو ئەکرێت، یەکێکیان " فاکتەرى نەگۆڕ" ئەوەکەى تریش " فاکتەرى گۆڕاو"..جیۆپۆڵەتیک فاکتەرێکە گۆڕاوەو، قابیلیەتى گۆڕان و گەشەسەندن یان جوڵانى هەیە. بۆنمونە جیۆپۆڵەتیکى تورکیا لەسەردەمى خەلافەتى عوسمانى دا جیاوازە لە دواى دامەزراندنى کۆمارى تورکیا لە (1923)..جیۆپۆڵەتیکى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست پێش سایکس پیکۆ (1916) جیاوازە لەدواى سایکس پیکۆ و پەیمانى بەلفۆڕ (1917)..لقەکانى ئەم زانستە جوگرافیاو بەرزى و نزمى و کەشوهەواوە ئەیگرێتەوە بۆ ژمارەى دانیشتوان و...تاد..لێرەدا ئیشى ئێمە شیکردنەوەو جیاوازى کردن نییە لە نێوان چەمکەکانى " جیۆپۆڵەتیک" و " جیۆستراتیجى " و " جوگرافیاى سیاسى" دا..ئەوە نەبێت کە بڵێین هەڵکەوتەو ئەو ژینگە جوگرافییە سیاسیەى تورکیاى تیا دەرکەوتووە، لەبەر ئەم خاڵانەى لاى خوارەوە، واى کردووە کە تورکیا ببێتە حاڵەتێکى شاز لەناو بابەتى پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکاندا:
• هەڵکەوتنى تورکیا لەنێوان ئاسیاو ئەوروپا، ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوادا.
• تورکیا ئەکەوێتە چەق و خاڵى یەکتربڕینى ململانێی مێژوویی- سیاسیی- هزریی. جەمسەرە گەورەکانى دونیا،وەکو جەنگى سارد، پەیمانى بەغدا 1956،  سەرهەڵدانى بەعسیزم و کۆمۆنیزم لە ڕۆژهەڵات ، سەرهەڵدانى تیرۆریزم..
• تورکیا بۆتە تەرمیناڵێکى جیهانى، هەموو جیهان لە تاران و تەلئەبیب و قاهیرەو مۆسکۆ نیین، بەڵام هەموو جیهان لە فڕۆکەخانەى ئەتاتۆرک لە ئیستانبوڵدا ئەبینیت.
• تورکیا بۆتە ئەکسیس " تێپەرگە-معبر" ى ووزە، ڕاستەوخۆ پەیوەستە بە بۆڕى نابۆکۆ (بۆ گواستنەوەى غازى سروشتى لە ناوەڕاستى ئاسیاوە بۆ ناوەڕاستى ئەوروپا)..هەروەها گواستنەوەى ووزە لە هەرێمى کوردوستانەوە بۆ دەریاى سپى ناوەڕاست..
• تورکیاى تاکە ووڵاتى ئیسلامى یە خاوەنى زۆرترین ڕێژەى دانیشتوانى موسڵمانن، کە عەرەب نین و، ئەندامێکى کاران لە ناتۆ. 
• ململانێی مەزهەبی و مێژوویی لەگەڵ ئێران و، سیاسیى و جوگرافى لەگەڵ سوریاى دراوسێی.
• تورکیا ئەکەوێتە سەر دوو گەورەترین و ستراتیژیترین ڕووبارى دەریایی لەجیهان، لە باکورى خۆرهەڵاتەوە دەریاى ڕەش و، لە ڕۆژئاواشیەوە دەریاى سپى ناوەڕاست کە ئەم دەریایە (3) سێ کیشوەرى ئاسیاو ئەفریکاو ئەوروپا ئەکەونە سەرى..ئەوسا سێ دەریاچەو تەنگەبەرى ئاویی بەناوەڕاستى تورکیا دا تێئەپەڕن (مەڕمەڕەو بۆسفۆڕ و دەردەنیل)..کە دەریاى ڕەش ئەگەیەنن بە دەریاى سپى ناوەڕاست.
• ململانێی ئیتنى و مەزهەبی و نەتەوەیی لە دانیشتوانى ژێر دەستەڵاتى تورکیا، ئەمە یەک لەو هۆکارانە بوو کە بووە هۆى شکست پێهێنانى ئیمپراتۆریەتى عوسمانى و، نەیتوانى کۆنترۆڵى بکات، وەکو : تورک و کوردو عەلەوییەت و ئەرمەنى و جولەکەو موسڵمان و ئاشوریی . 
• کێشەى قوبرس لە ڕۆژهەڵاتى دەریاى سپى ناوەڕاست، گەورەترین کێشەى دەرەکى تورکیاى سەردەمە. کە حکومەتى ئاکپارتى نەیتوانیوە هەنگاوێکى وا بۆ چارەسەرکردنى بهاوێژێت. بەهۆى درۆزینەوەو گەڕان و هەناردەکردنى ووزەوە لە قوبرسى باشور (قوبرسى یۆنانى) دوور نییە ئەم کێشەیە گەورەتر ببێتەوە. 
• کۆمەڵگەى تورکى، کۆمەڵگەیەکى تەواو ئاڵۆزە، شارەکانى : کۆنیا لە ئیستانبوڵ ناچێت، ناسنانەى ئامەد لە هى ئیزمیر جیاوازە، ترابزۆن لە ئەنقەرەو....تادوایی..واتە قەیرانى نەبونى ناسنامەیەکى دیاریکراو بەشێکى گەورەى گرفتەکانى سیاسەتى دەرەوەى تورکیایە. ئێمە چۆن لە تورکیا بڕوانین؟. ئیسلامى ؟ سیکۆلار؟ مەسەلەى کورد؟ کێشەى ئەرمەنییەکان؟. مۆدێرن؟. ئیسلامى توندڕەو و فەندامێنتاڵیسمى ئیسلامى وەکو حزبولڵاى تورکى یاخود وەک گویلەنیزم (ئیسلامى کۆمەڵایەتى).؟. وەیان وەک پانتاییەک لەسەرکەوتنى ئیسلامى سیاسیی میانەڕەو (ئاکپارتى)؟. کۆمەڵگەیەکى دیموکرات یان سەرلێشێواو ؟. چەپى ڕاسیزم (جەهەپە)  یان چى ؟. 

2-2. داکشان و کورتهێنانى سیاسەتى ئاکپارتى (2010- بۆ ئایارى 2016) 
وەکو گوتمان، ئێمە سەرەتاى داکشانى سیاسەتى ئاکپارتى ئەگەڕێنینەوە بۆ ساڵى (2010) . بگرە ئەم تەراکوماتانە ئەشگێڕینەوە بۆ (29ى کانونى دووەمى 2009) لە مونتەداى ئابوریی جیهانى (داڤۆس) لە سویسرا "ئەردۆگان دواى تەواوبونى قسەکانى کاغەزەکانى بەڕووى "شیمۆن پیرێز" ى سەرۆکوەزیرانى ئیسرائیلدا فڕیدا. ئەردۆگان ڕوویکردە پیرێز و گوتى :
" بەڕێز....تۆ بەتەمەن لە من گەورەترى ، واهەستەکەم کە تۆ کەمێک هەست بە تاوان بکەیت، ڕەنگە بۆیە کەمێک توند بویت، من ئەو مناڵانەم بیردێتەوە کە لەکەنار دەریا کوژران، ووتەى سەرۆک وەزیرانى ووڵاتەکەتانم دێتەوە یاد کە گوتى ئێمە لەسیاسەتى خۆمان ڕازین ، بێگومان هەردوکتان هەست بە ڕازى بون ئەکەن کە بەتانک هێرش بۆ سەر فەلەستینیەکان ئەکەن...من هەست بە خەمبارى ئەکەم کاتێک خەڵک چەپڵە بۆ قسەکانت لێئەدەن، چونکە خەڵکێکى زۆر کوژران، پێموایە کارێکى هەڵەو نامرۆییە، کە خەڵک چەپڵە بۆ کارێک لێبدەن ئەو جۆرە ئەنجامانەى هەبوبێت " (18).
بەرەبەیانى (٣١/٥/٢٠١٠) : بەیەکداکێشانێکى دوژمنکاریی خوێناوى لەنێوان ئیسرائیل و تورکیا ڕوویدا. بووە هۆى کوشتنى (٩) نۆ کەسى مەدەنى تورک و برینداربونى دەیان کەسى تر و، دەستبەسەراگرتنى ئەو کەشتیە گەورەیەى تورکیا وەک هاوکارى مرۆیی ڕِەوانەى کردبو بۆ کەرتى غەززە. ئەو یەکەمین جارە لە دواى جەنگى جیهانى یەکەمەوە دەوڵەتێکى بێگانە، بتوانێت هاونیشتمانى تورکى بکوژێت..لێکەوتە خراپەکانى ئەم ناکۆکییەى نێوان تورکیاو ئیسرائیل، ئەوەندە بە قورسى لەسەر حکومەتى ئاکپارتى و تورکیا کەوتن، کە پێدەچێت تاهەتایە بەهۆى بیروبۆچونەکانى دادوئۆغلۆ بەرانبەر جولەکە لە کتێبى "قووڵایی ستراتیژیی" و هەروەها سەرکەشییەکانى ئەردۆگانەوە، نەگەڕێتەوە ئاستى پێشوترى خۆى، پەیوەندیی نێوان ئەم دوو وڵاتە کە لە (1948) ەوە دەستى پێکردووەو، لە کۆتایی نەوەدەکاندا گەیشتە ئەوپەڕى ئاستى ستراتیژیی و توندوتۆڵى.. ، وتارێکى ئاگرینى لەبەردەم پەرلەمانى تورکیا لە (١/٦/٢٠١٠)  لە دژى ڕەفتارەکانى ئیسرائیل دا گوتى "هاوڕێیەتى لەگەڵ تورکیا چەند بەهێز بو، دوژمنایەتیش ئەوەندە بەهێز ئەبێت" (19).
ئیسرائیل لەنەوەدەکانەوە، یەکەمین سەرچاوەى تەکنیکى و سەربازیی تورکیا بووە، بە دەیان ملیار دۆلار، تێچووى  تازەکردنەوەى دەبابەى تورکى  بووە لەلایەن ئیسرائیلەوە، یەکەم فرۆشى فڕۆکەى فانتۆم بووە بە تورکیا..تەنها کۆى ئاڵوگۆڕى بازرگانى نێوان هەردولا لەو چرکەساتەى پەیوەندییەکان تێکچوو (3،439) سێ ملیارو چوارسەت و سى و نۆ ملیۆن دۆلار بووە..دواى (5) ساڵ لە بێدەنگى و کپى ئەم دوو دەوڵەتە کە سنورى ئاوییان هەیە، لە (2015) دا دەیان جار و لەچەندین بۆنەدا ئەردۆگان جەختى لەوە کردۆتەوە " ئێمەو ئیسرائیل پێویستمان بەیەکە".. " دەرگامان کراوەیە بۆ ئیسرائیل".. "پێویستمان بە ئیسرائیلە"..چونکە تاهەنووکەش سیاسەتى ئەمریکا لە ڕۆژهەڵاتدا، بریتى یە لە پاراستنى بەرژەوەندییەکانى ئیسرائیل. کاتێک ڕووداوى کەشتی مەڕمەڕەش ڕوویدا، ڕاستەوخۆ وەزارەتى دەرەوەو بەرگریی ئەمریکا پاڵپشتى ئیسرائیلیان کرد.. وەک کاردانەوەیەک داود ئۆغلۆ سەردانى ئێرانى کردو، خواستى نیشان ئەدا کە ئێران و بەرازیل بەیەک بگەیەنێت، بۆچى؟. بۆ ئەوەى پێکەوە ئیش لەسەر بەرهەمهێنانى چەکى ئەتۆم بکەن !!.
ئێرە، سەرەتاى توڕەبونى ئەمریکایە لە تورکیا، نەک ئەو ڕۆژانەى جەندرمەکانى ئەردۆگان لەکاتى بانگەشەى هەڵبژاردنەکانى (2015) بەشەق و بۆکس بەربونە گیانى ڕۆژنامەنووسە خۆرئاواییەکان و، پەلامارى " نیۆرک تایمز" ى ئەمریکیان ئەدا..ئەمە سەرەتاى بەتاڵبونەوەى ئەو دیموکراسیەتەیە کە لە (2002) ەوە ئاکپارتى فووى تێ ئەکرد، وەک نیاز نیشاندانێک بۆ ئامادەگى بوون بە ئەندام لە یەکێتى ئەوروپا.

2-2-1.  لێکەوتەکانى بەهارى عەرەبى لەسەر تورکیا
دروشمى سەرەکى ئاکپارتى لە ستراتیجەکەیاندا بریتى بو لە  " تورکیایەکى نوێ و، ئابورییەکى بەهێز تا ساڵى 2020" . بۆ ئەم مەبەستەش لەسەرەتاوە سیاسەتی سفرکردنەوەى کێشەکان (Zero Problem) ڕاگەیاند، هەر بەمەشەوە ئەم سیاسەتە سەرکەوتوانەیە نەوەستا، بەڵکو کەسێتى " داود ئۆغلۆ" وەزیرى پێشووى تورکیا، وا بەرجەستە بوبو، کە " وەساتەت-Mediation" ى ئەکرد لە جیهاندا، بۆ نمونە: نێوەندگیریی نێوان جۆرجیاو ئۆسیتاى باشور، نێوەندنگیریی عەرەب-ئیسرائیل، نێوەندگیریی ناکۆکیەکانى سوریاو ئیسرائیل یشى دەست دابویە. تەنانەت " ئەردۆگان" ئەو ڕۆژانە نزیکترین هاوڕێی " بەشار ئەسەد" و " عومەر بەشیر" بو. 
هەروەکو ئیسرائیل ساڵى (٢٠٠٧)  لە نزیک "دێرە زور" گورزێکى لە پێگەى " کوپەرى سوری" وەشاند. کە بەسەر زەمینى خاکى تورکیادا تێپەر بو بو. ئەمەش تورکیاى خستە بەردەم هەڵوێستێکى پڕ لە ئیحراجى و ڕوو زەردى لەلاى سوریاو جیهانەوە، ڕاى ناوخۆیی تورکیاشى بە شێوەیەکى خراپ لەدژى حکومەتى دادوگەشەپێدان جوڵاند (20) .  تا ئەهات بەبۆنەى سووربونى ئەردۆگان لە هاوکارى کردنى فەلەستینیەکان و کەرتى غەززەدا، پەیوەندییەکانى تورکیاو ئیسرائیل گرژ ئەبون ، تورکیا لەساڵى (2009) ڕایگەیاند، واز لە نێوەندگیریی کردنى نێوان " سوریا- ئیسرائیل" ئەهێنێت..دەرەنجام پەیوەندیی تورکیا لەگەڵ دوو وڵاتى دراوسێی گرنگ ڕووەو کزبونە..
زۆرى نەبرد، لەکۆتایی (2010) دا، بەهارى عەرەبى و شۆڕش لە وڵاتانى ئیسلامى سەریهەڵدا، ئەمەش دوور و نزیک لە حیساباتى سیاسەتى دەرەوەى تورکیادا وەکو ( ئەگەر، بژاردە) بیرى لێنەکرابۆیەوە، تورکیا کەوتە بەردەم هەڵوێست و بڕیارى ئیحراج و بێ سەروبەر.. دەرەنجامەکەى تورکیا پاڵپشتى ئیخوان و ( موحەمەد مورسى) کرد، کەوت. بارى میسر گۆڕاو،" عەبدولفەتاح سیسى" وەک سەرۆکى میسر هات و، "ئەردۆگان" ى بەسەرچاوەى فیتنەیەکى گەورە ناوزەند کرد..ئینجا ئاگرى شۆڕش گەیشتە سوریاو، بەهۆى دەستوەردانەکانى تورکیا لە سوریا "ئەردۆگان" و ئاکپارتى بوون بە ناوى یەکەم لە لیستى دوژمنەکانى سوریادا، ئەوسا بزوتنەوەى کوردى بەڕێبەرایەتى " پەیەدە" پەرەى سەند لەباکورى سوریاو ناوچە سنورییەکانى تورکیا، بەهۆى دەستوەردان و هاتنى ڕاستەوخۆى ئێران و ڕووسیاوە بۆ سوریا..ڕاستەوخۆ تا ئاستى بەیەکدادانى سەربازى و ئاسمانى ڕووسیاو ئێرانیش بوون بە ناحەزێکى گەورەى تورکیاو ئەردۆگان. ئینجا شەڕ لە ئۆکراین و ناوچەى قڕم سەریهەڵدا، دیسان تورکیا هیچ ڕۆڵێکى پێ نەگێڕدراو، ناتۆش لەهەموو ئەمانەدا پاڵپشتى تورکیاى نەکرد..پاشان " قۆناغى ئاشتى" لەگەڵ پەکەکە تێکچوو، شەڕ لە باشورى تورکیاو ناوچەکانى تر لەنێوان سەرباز و گەریلادا دەستى پێکردەوە..ئەوە بێجگە لە خۆپیشاندانەکانى " پارکى گازى" لە تورکیا.
هێشتا کێشەى قوبرس چارەسەر نەکراوەو، یۆنان و ئەڵمانیاش، دژى هەموو جوڵانەوەو خواستێکى تورکیان بەرانبەر ئەوروپا، شان بەشانى هەموو ئەم ڕووداوانە، میدیا بەناوبانگەکانى جیهان، ڕۆژانە بە نێگەتیڤ لەمامەڵەو سیاسەت و کاردانەوەکانى حکومەتى تورکیا لەسەردەستى " ئەردۆگان" ئەخوێنن..تەواو ئەم سیستمە تورکیەیەیان وەڕس و شەکەت کردووە، ئەردۆگانیش بەدەم خەونى سوڵتانییەوە ئەیگوت " پێش کۆڵۆمبۆس ئیسلام ئەمریکاى دۆزیوەتەوە"!!.

2-2-2. دەست لەکارکێشانەوەى داود ئۆغلۆ  
دواى ئەو قۆناغە سەختەى کە حزبى دادوگەشەپێدان پیایدا گوزەرى کرد، شکستى یەکەمى پارتى فەرمانڕەوا  لە هەڵبژاردنە نێوخۆییەکانى (15ى حوزەیرانى 2015) لە تورکیادا، کێشەکانى نێوان سەرەکوەزیران" داود ئۆغلۆ" و " ئەردۆگان" ى سەرۆک کۆمار و کەسى یەکەمى ئاکپارتى، قووڵتر بۆیەوە. جیاوازییە دەرنەبڕاوەکانى نێوان ئەردۆگان و ئۆغلۆ زیاترى ئەکرد. بەتایبەتى ناکۆکییان هەبوو لەسەر گۆڕینى سیستەمى ووڵات بۆ سەرۆکایەتى. حزبى دادوگەشەپێدانیش حزبى خودى ئەردۆگانە، نەک هەر لەبەرئەوەى خۆى بناغەداریەتى، لەبەرئەوەى لە کۆنگرەى حزب دا، ئەندامانى کۆنگرە هەمان ئەو ئەندامانەن کە لە کۆنگرەکانى پێشوودا دەنگیان داوە..
ئۆغلۆ،لە ڕۆژى (5ى ئایارى 2016)  دەستى لە پۆستى سەرۆکایەتى حکومەت و حزبیش کێشایەوە.
داود ئۆغلۆى وەزیرى دەرەوەى تورکیا هاوشێوەى "هنرى کیسنجەرى" وەزیرى دەرەوەى پێشوى ئەمریکا،کارى گرنگى کردووە بۆ نێوەندگیرى لایەنەکانى دەرەوەى وڵاتەکەى ،بەشێکى گرنگى سیاسەت و ئەجێنداى کارى ئەم دوو کەسایەتیە سیاسیە،وەساتەتکردن بووە لەنێوان ئەلف و باو سین وجیمەکانى دەرەوەى خۆیان. بۆیە زۆر شتى یان لێک دەچێت، بۆنمونە:هەردووکیان وانەى پەیوەندییە نێودەوڵەتیەکانیان خوێندووەو تایبەتمەندییان لەوبوارە هەیە، وە هەردوکیان (ئۆغلۆ و کیسنجەر) لەپێناو ئاشتى دا کاریان لەسەر دانوستانى (عەرەب-ئیسرائیل) کردووە، هەردوکیان وەزیرى دەرەوە بونە، وە هەردوکیشیان لەپەنجا ساڵى تەمەنیان بون بەوەزیرى دەرەوەى وڵاتەکانیان (کیسنجەر لە 1923 لەدایک بوەو لە 1973 بوە بەوەزیرى دەرەوەى ئەمریکا،ئۆغلۆش لە 1959 لەدایک بوەو لە 2009 بوە بەوەزیرى دەرەوە).
ئەگەر بەووردى دیققەت بەین، ئەم شتانە بیانویەک نابن بۆئەوەى هەردووکیان لەیەک بچن، هنرى کیسنجەر ڕۆڵى بنەڕەتى لەململانێی عەرەب و ئیسرائیل لەحەفتاکانى سەدەى بیست بینى، لەسەر سیاسەتى (هەنگاو...هەنگاو) ى ئەمریکى بە قازانجى ئیسرائیل لەسەر حیسابی عەرەبەکان . بەڵام ئۆغلۆ لەسەر بنەماى نەگۆڕى ( شارستانیەت سەرچاوەى هێزە بۆ دەوڵەت) نێوەندگیرى عەرەب و ئیسرائیلیەکانى کرد. هەرلەسەر ئەم تێزەش وەساتەتى نێوان (سوریا-ئیسرائیل) و (فەلەستین – ئیسرائیل) ى کرد. بۆیە دەبینین لوتکەو لوببى سیاسەت و بیردۆزەکەى ئۆغلۆ ئەوەیە کە: "ئێمە هێزى ڕاستەقینەو بنچینەیی بناسین، وە هێزى ئەمرى واقیع (دیفاکتۆ) ش بناسین ، ئینجا هاوسەنگى لەنێوان ئەم دوو هێزە  ڕابگرین ." . لەکاتێکدا کیسنجەر سەرسامە بە تیۆرى (پێکداکێشانى شارستانیەتەکان)  کە ساموێڵ هۆنتگتن پێشکەشی کردووە، وەپاڵپشتى نەزەریەى (کۆتایی مێژوو)ە، کە فرانسیس فۆکۆیما داى ناوەو لایوایە، لیبراڵیزم قوفڵى مێژووى داوە.وەلەگەڵ تیۆرى (فەوزاى خەللاق) کە بوشی کوڕ پەیڕەوى دەکا،ئەمەش ئۆغلۆ بەتەواوى لەدژى دەوەستێت.

سەرئەنجام
یەکەم: لە ڕووى ستراکچەرى نێوخۆیی تورکیاوە:
ڕِاستە بەپێی ستانداردى نێودەوڵەتى تورکیا، دەوڵەتێکى دیموکراسییە، بەڵام سیاسەتى (16) ساڵەى ڕابردووى ئاکپارتى بەسەرکردایەتى ئەردۆگان، دەریخست تورکیا وڵاتێکى موئەسەساتى نییە، بەڵکو لەسەر میزاجى کاراکتەرە باڵاکان و ئیسلامى سیاسیی ئەچێت بەڕێوە، یانى " خۆم چیم بوێ ئەوە ئەکەم"!.  
لە (ئایارى 2016) ئەردۆگان ئەڵێت: ئێمە ئایندەى تورکیامان لەسەر (4) بنەماى سەرەکى داناوە، " یەک نەتەوە، یەک ئاڵا، یەک خاک، یەک  دەوڵەت" داڕشتووەو بەهیچ شێوەیەکیش سازشى لەسەر ناکەین، وتیشى ئێمە ئاڵایەکمان هەیە ڕەنگى سوورە، واتە خوێن!. (بڕوانە یوتیوب : https://www.youtube.com/watch?v=v7XFgfvoQFo). لەم سۆنگەیەوە ئەم سیناریۆیانەى لاى خوارەوە چاوەڕێى ئەردۆگان ئەکات:
• کودەتاى حزبى (لە 22ى ئایارى 2016 دا هەڵبژاردن ئەکرێت ) ، کودەتاى جەماوەریی (لەڕێگەى دەرەکییەوە جموجوڵى جەماوەریی دروست بکرێت لەناو تورکیادا، دواتر ئەردۆگان کۆمەڵکوژییەک بکات و، کۆى قەیرانەکان لەمەدا کورت ببێتەوە) ، کودەتاى سەربازیی ( توندبونى ئەردۆگان لە ڕابردودا سەبارەت بە شەڕ دژى پەکەکە و، مرونەتى داود ئۆغلۆ لەترسى توڕەبون و  قبوڵنەکردنى سوپا بوو )..
• ڕێککەوتنى (جەهەپەو مەهەپە) بۆ زاڵبون یاخود سنوردانان بۆ سیاسەتەکانى ئاکپارتى..بەتایبەتى دەنگى جەهەپەو مەهەپە لەدوایین هەڵبژاردندا کەمیکردووە..پەنا بۆ ڕێککەوتن ئەبەن،،،،،،هەوڵدان بۆ  درێژبونەوەى قەیرانەکان تا هەڵبژاردنى شارەوانییەکان و پارێزگاکان..
دوو: لە ڕووى هاوپەیمانى نێو-دەوڵەتییەوە: 
ئەلف: لەڕووى تیۆرییەوە، پێگەى تورکیا گرنگیەکى بێوێنەى هەیەو، هى ئەوە نییە ئەم هەڵکەوتە ستراتیجیە فەرامۆش بکرێت لەلایەن هیچ  یەکەو  هێزێکى جیهانییەوە.. 
با : لە ڕووى پراکتیکییەوە، سیاسەتى نێوخۆیی و دەرەکى تورکیا، هەرکات قابیلى گۆڕانکاریی و، هاوسەنگى تازەیە. لەناکاو گەشەسەندنى پێش چاو و خێرا، لەپڕ داکشان و نزمبونەوە بەخۆیەوە ئەبینێت. 

بیبلۆگرافیا.
(1).  Davutoğlu، A.( 2010): Strategic Depth: Turkey's role in the international arena. Al Jazeera Centre for Studies. Qatar. P.208. 
(2). Sumer، F. (2013). Turkeys Changing Foreign Policy and the Arab Spring. The Public Sector Innovation Journal. 18 (1)، American University of Iraq- Sulaimani. Article 8. P.6. 
(3). ریز لطیف صادق (2011): علاقات الامریکیة- الترکیة: فی ضل عهد حزب العدالة والتنمیة (2003-2011). جامعة الشرق الاوسط.  أردن. ص41.
(4).   Balci، A. kardeş،T (2012). The Changing Dynamics of Turkey’s Relations with Israel: An Analysis of „Securitization، Insight Turkey Vol. 14 / No. P.111. 
(5).   Sumer،   IBID. P.10.
(6) .  یسرى عبدالرؤوف یوسف الغول (2011) : أثر صعود حزب العدالە والتنمیە الترکی على العلاقات الترکیە- الاسرائیلیە. الجامعە الازهر-غزة. ێ 99-100.
(7).  نفس مصدر. ێ99.
(8). Stern& Ross. (2013). the Role of Syria in Israel -Turkish Relation، Political& Diplomacy، Georgetown Journal of International Affair، P.116
(9). Sumer، F (2013). Ibid. P.8.
(10). Aydin & Chakir. (2007). “Political Islam in Turkey: Center for European Policy Studies، Document NO.265، and website: Website (http://www.ceps.eu). 
(11). Balci، A. kardeş،T (2012). IBID. P. 101.
(12). Olson، Galen. (2013). Normalizing Turkish - Israel Relation and the Possibilities for U.S Involvement، Boston University، U.S. P.10. 
(13). یسرى عبدالرۆوف یوسف الغول (2011) . مێدر سابق. ێ 109-112.
(14). Davutoğlu، A.( 2010). IBID. P.634. 
(15). Balci، A. kardeş،T (2012).IBID. P.104. 
(16).  جزیرە نت (2014) : الازمە الاقتصادیە الترکیة (الاسباب والتوقعات). اعداد: اورخان محمد علی.  
www.aljazeera.net/NR/exeres/53807D45-1809-4A87-A20F-F022CFDAFAE7.htm
(17).  سمر محمود محمد حسان (٢٠١٢): الدور التنموی الترکی فی الأراضی الفلسطینیە المحتلە فی ضل حکومە حزب العدالة والتنمیة (٢٠١٠-٢٠٠٢). جامعە النجاح الوطنیە. نابلس، فلسطین. ێ ٤٦-٤٧.
(18).  Brackman، H. (2011): From Ally to Nemesis: How Erdoğan’s Islamists Hijacked Atatürk’s Nation and Put It on A Collision Course with Israel and the U.S. Simon Wiesenthal Center. P.4. 
(19). التقریر الاستراتیجی الفلسطینى لسنە (2010). مرکز الزیتونە للدراسات. ێ 173-175. 
(20). بى بى سى (28/6/2010):  http://www.bbc.com/arabic/middleeast/100628/06/2010_turkey_israel_ban.shtml