فەیسەل عەلی*
بەپێی ئاماژەی راپۆرتە جیهانییەكان، جیهان هەنگاوی گەورەی لە بەرهەمهێنانی وزەدا ناوە، هەروەها ئاماژە بۆ فراوانبوونی بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا لە زۆربەی دەوڵەتانی جیهان دەكات، ژمارەی ئەوانەی كە لە كارەبا بێبەشن رووی لە داشكان كردووە، كە لە ساڵی 2010 ژمارەیان (1,2) ملیار كەس بووەو لە ساڵی 2017 بۆ 840 ملیۆن كەس دابەزیوە، ئەو ژمارەیش روو لە كەمبوونە و پێشبینی دەكرێت تا ساڵی 2030 بۆ 650 ملیۆن كەس دابەزێت. بەڵام وزە تەنیا كارەبا نییە، وزە زۆر گشتگیرترە، وزە بە بنەمایەكی گرنگ و سەرەكیی سیستمی ئابووری دادەنرێت و رێگەیەكی بەدیهێنانی گەشەپێدانی بەردەوامە.
تێچوونەكەی بە رێژەیی بەرزە
لێرەوە دەكرێ بوترێ كە كێشەی وزە لەسەر ئاستی جیهان هێشتا خۆی لە فرە رەنگیی پێویستدا دەبینێتەوە، هەرچەندە ژمارەی بەكارهێنەرانی كارەبا رووی لەباشبوون كردووە، بەڵام هێشتا گەشەی بەكارهێنانی وزەی نوێبوەوە لە ئاستی چاوەڕوانكراودا نییە، هێشتا (20 %)ی كۆی وزەی بەكاربراوی جیهانی تێنەپەڕاندووە، ئەمەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە هێشتا وزەی تەقلیدی باڵادەستەو تا چەند دەیەیەكی تریش بەردەوامی دەبێت، ئەویش لەبەرئەوەی كێشەی وزەی نوێبوەوە دوورە لەوەی سەركەوتنێكی دیار بەدەست بهێنێت لانیكەم لە هەردوو بواری گەرمی و گواستنەوەدا، لە بواری گواستنەوەدا هێشتا بە كەمی دەمێنێتەوە، بەوەی كە رێژەی بەشداری وزەی نوێبوەوە لە كۆی وزەی بەكارهێنراو بۆ گواستنەوە لەسەر ئاستی جیهان (5 %) تێنەپەڕاندووە، هۆكارەكەیشی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی كە هێشتا بەرهەمهێنانی وزەی نوێبوەوە تێچوونەكەی بە رێژەیی بەرزە، هەرچەندە تێچوونی بەرهەمهێنانی وزەی خۆر بە رێژەی نێوان (15 % بۆ 35 %) دابەزیوە.

هەمەڕەنگیی زیاتری سەرچاوەكانی وزە
ئەوە وێنەیەكی گشتگیری كەرتی وزەیە لەسەر ئاستی جیهان، لە كاتێكدا جیهانی پێویستی بە هەمەڕەنگیی زیاتری سەرچاوەكانی وزەیە، هەرچەندە هەنگاوی باش بە ئاراستەی زیادكردنی بەرهەمهێنانی وزەی نوێبوەوە نراوە، بەڵام ئەو هەنگاوە هێشتا بە ئاراستەی یەك جۆری بەكارهێنانی ئەو وزەیە نراوە، كە ئەویش كارەبایە، جۆرەكانی تری وزە زۆری ماوە بگاتە ئەو ئاستەی وزەی كارەبا و بەردەوامی لە وزەی نوێبوەوە بەدیبهێنرێت، بەڵام ئەم بەكارهێنانە رەهەندێكی تریشی هەیە كە بەهاكەی كەمتر نییە، چونكە ئەو بەردەوامییە بە زیادبوونی بەرهەمهێنانی هەموو سەرچاوەكانی وزەی نوێبوەوە بەدی نایەت، بەڵكو كەفائەتی بەكارهێنانی وزە هۆكارێكی زۆر گرنگی هاوكێشەی وزەی بەردەوامیی چاوەڕوانكراوە، دەشێ ئەوەش بەدی نەیەت، پێشكەوتنێكی مەلموس لە پەرەسەندنی تەكنەلۆجیا روو بدات كە بتوانێ تێكڕای بەكارهێنانی وزە كەمبكاتەوە.

     تەنیا موڵكی ئەم نەوەیە نییە
راپۆرتە جیهانییەكان ئاماژە بۆ ئەندیكەیتەرەكانی كەفائەتی بەكارهێنانی وزە دەكەن، كە لە ماوەی ئەم دوو ساڵەی دواییدا لەسەر ئاستی جیهان باش نەبووە، تێكڕای ئێستای جیهان لەگەڵ ئەوەی كراوەتە ئامانج بۆ ساڵی 2030 نایەتەوە، تێكڕای ئێستای كەفائەتی بەكارهێنانی وزە (2,7 %) تێناپەڕێنێت، تێبینی ئەوەش كراوە كە لە ماوەی 2017 و 2018 ئەو تێكڕایە (1,3 %) تێنەپەڕاندووە.
ئەوەی لێرەدا گرنگە و جێی ئاماژە پێكردنە، ئەوەی دەبێ هەرێمی كوردستانیش چاو لە دەوڵەتانی جیهان و ئەو پێشكەوتنە گەورەیەی لە بواری بەكارهێنانی وزەی نوێبوەوە بەدیهاتووە بكات، بەرنامە و سیاسەتێكی دروستی بۆ دابڕێژێت، بۆ ئەوەی هاوكاتی گرنگیدان بە وزەی نوێبوەوە بەتایبەتیش لە بواری بەرهەمهێنانی كارەبا، ئاستی بەكارهێنانی نەوت و غازی سروشتی كەمبكەینەوە، لانیكەم لەبەر ئەوەی ئەو سامانە سروشتییەی ژێر زەوی تەنیا موڵكی ئەم نەوەیە نییە، دەبێ بیر لە نەوەكانی داهاتوو بكەینەوە، زامنی گەشەپێدانێكی بەردەوام بكەین كە تێیدا پاراستنی ژینگەش لەبەرچاو بگرین.

 
* فەیسەل عەلی: سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان