وێنه‌ى كۆشكى میتانیه‌كان له ئاسمانه‌وه: كه له زانكۆى توبنغن بڵاوكراوه‌ته‌وه به هاوكارى به‌ڕیوه‌به‌رایه‌تى شوێنه‌وار له كوردستان
كوردستان له هه‌واڵەكانى جیهاندا
7/14/2019 12:06:00 AM
شوێنه‌وارناسه‌كان كۆشكێكى ئیمپراتۆریه‌تى میتانه‌كانى له پارێزگاى دهۆكى كوردستان ده‌دۆزنه‌وه كه مێژووه‌كه‌ى 5500 ساڵه
ته‌نها له یه‌ك ڕۆژدا 15 میدیاى به‌ناوبانگى جیهانى به‌بایه‌خێكى گه‌وره‌وه باسیان له‌م دۆزینه‌وه مێژووییه كرد.ماڵپه‌ڕه‌كانى هێریته‌ج ده‌یلى و فۆكس نیوز و نیوز 18 و ئاركیۆلۆجى و مینافین و سى ئێن ئێن و ده‌یلى ستار و سكاى و ئاى بى تایمز و گلۆباڵ نیوز و گیك و جیروسالم پۆست و كوردستان 24 وتار و بابه‌تى گرنگیان له‌سه‌ر نووسى. به‌داخه‌وه كه وه‌ك پێویست له میدیاى كوردیدا هیچ گرنگى به‌م باسه نه‌درا چونكه میدیاى كوردى كوردى هێنده به سیاسه‌ته‌وه سه‌رقاڵن هێنده مێژووى كوردیان لا گرنگ نیه.
شوێنه‌وارناسه ئه‌ڵمانى و كورده‌كان كۆشكێكى سه‌رده‌مى برۆنزى 3500 ساڵ پێچ له‌دایك بوونى مه‌سیح له‌كه‌ناراوه‌كانى ڕوبارى دیجله ده‌دۆزنه‌وه. مه‌مله‌كه‌تى میتانیه‌كان كه ده‌كه‌وێته ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستى دێرینه‌وه كه‌مترین توێژینه‌وه و به‌دواداچوونى بۆكراوه. له‌سه‌رده‌مى كۆندا میتانیه‌كان زۆر به‌ناوبانك بوون و له‌لاى ئاشوورى و میسریه‌كان به میتانى نه‌هره‌ین ناسراوبوون.
ئه‌م كۆشكه كه دۆزراوه‌ته‌وه ناوى كۆشكى كه‌مونه بووه و بیناكان زۆر به وردى دروست كراون و نه‌خشێنراون و له‌خشتى قوڕ دروست كراون و دیواره‌كانى 6.6 پێ ئه‌ستورن و هه‌ندێك له دیواره‌كان له 2 مه‌تر به‌رزتر بوون و ژووره‌كانى به پلاسته‌ر ڕازێنراونه‌ته‌وه.
ئه‌م تیمه ئه‌لمانى-كوردیه توانیوانه 10 تابلۆى قوڕ بدۆزنه‌وه و نوسینى هێرۆگلێفیان له‌سه‌ره كه سیسته‌مێكى نوسینه سه‌ره‌تا له‌لایه‌ن سۆمه‌ریه كۆنه‌كانى میزۆپۆتامیاوه داهێنراوه بۆ نوسین له ساڵى 3500-3000 ى پێش زاییندا. تیمه‌كه هه‌موو ئه‌و تابلۆیانه‌یان ناردوه بۆ ئه‌ڵمانیا بۆ وه‌رگێران و ته‌رجومه‌كردنیان و دوارتیش بۆ زانینى زانیارى زیاتر له‌سه‌ر مێژوو و ئابورى و سیاسه‌تى میتانیه‌كان له‌و سه‌رده‌مه‌یه‌دا.
ئیمپراتۆریه‌تى میتانیه‌كان له كوردستانى عێڕاقه‌وه تاوه‌كو سوریا و توركیاى گرتوه‌ته‌وه و ناسراو بوه به مه‌مله‌كه‌تى میتانه‌كان. له‌ساڵى 1350 ى پێش زاییندا ئه‌م مه‌مله‌كه‌ته هێنده به‌هێز و ده‌سه‌ڵاتدار بووه شانبه‌شانى فیرعه‌ونه‌كانى میسر و ئیمپراتۆریه‌تى هاتى و بابیلۆن و ئاشوور حوكمڕانیان كردوه. پێكه‌وه ئه‌م 5 مه‌مله‌كه‌ته به پێنج ده‌سه‌ڵاته گه‌وره‌كه ناسراوبوون له جیهانى كۆندا.
تا ئێستا نه‌زانراوه پایته‌ختى ئیمپراتۆریه‌تى میتانه‌كان له كوێ بووه و هه‌ر ئه‌وه‌نده زانیارى هه‌یه كه‌له سوریا و عێڕاق و توركیا به‌تایبه‌ت شاره‌كانى ته‌ل براك و نوزى و ئه‌لالخ حوكمڕانیان كردوه. ئێستا دواى ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه شوێنه‌وارناسه ئه‌ڵمانه‌كان تامه‌زرۆى به‌ده‌ستهێنانى زانیارى زیاترن له سیاسه‌ت و ئابورى و مێژووى ئه‌م ئیمپراتۆره ئه‌ویش له‌ڕێگه‌ى وردبونه‌وه و وه‌رگێرانى ئه‌و 10 تابلۆ قوڕه‌ى كه دۆزیانه‌وه.
به‌بۆچوونى ئیڤانا پولیجزى شوێنه‌وارناسى ئینستیتوتى توبینجین بۆ دراساتى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستى دێرین شوێنى ئه‌م كۆشكه كه دۆزراوه‌ته‌وه ئه‌وه ده‌رده‌خات كه بیناكان به سه‌لیقه‌وه دروست كراون و له‌ناو كۆشكه‌كه‌دا دیوارى گه‌وره‌ى قوڕ هه‌یه كه به‌رزى و ئه‌ستوریه‌كه‌ى دوو مه‌تره و ژووره‌كانى پلاسته‌ر كراون. هه‌روه‌ها ئه‌وان پاشماوه‌ى بۆیه و ڕه‌نگى سوور و شینیان دۆزیوه‌ته‌وه كه به‌كارهێنراون بۆ دروستكردنى وێنه و نه‌خش و تابلۆ. له‌هه‌زاره‌ى دووه‌مى پێش زایندا وێنه‌ى ڕه‌نگاوڕه‌نگى سه‌ر دیوار به‌ڵگه‌ى كۆشك و ده‌سه‌ڵاتى ئیمپراتۆره‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستى دێرین بووه. زۆر به‌كه‌مى ئه‌م وێنه و نه‌خشانه ماون به‌هۆى كۆنى هه‌زاران ساڵه‌وه له‌به‌ر ئه‌وه‌یه كه دۆزینه‌وه‌ى دیوارى ڕه‌نگاوڕه‌نگى ئه‌م كۆشكه كه ناسراوه به كه‌مونه به‌یه‌كێك له ناوازه‌ترین دۆزینه‌وه‌كان له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێت. شارى كه‌مونه‌ى سه‌ر به‌ئیمپراتۆریه‌تى میتانى یه‌كێكه له ناوه‌نده گرنگه‌كانى سه‌رده‌مى دێرین و حوكمڕانى ده‌سه‌ڵاتى كورد له میزۆپۆتامیاى كۆندا.
پایزى ساڵى ڕابردوو به‌هۆى كه‌مى باران بارین و كه‌مبونه‌وه‌ى ئاستى ڕوبارى دیجله له نزیك به‌نداوى موسڵ واى كرد كه شوێنه‌وارناسه‌كان به وێنه‌ى ئاسمانى ئه‌و شاره كۆنه بدۆزنه‌وه. ده‌ست به‌جێ شوێنه‌وارناسه‌كان ده‌ستیان كرد به هه‌ڵدانه‌وه و پشكنینى ئه‌و شوێنه‌ى كه به‌هۆى نزمبونه‌وه‌ى ئاوى دیجله‌وه ده‌ركه‌وتبوو. دكتۆر حه‌سه‌ن ئه‌حمه‌د قاسم له زانكۆى دهۆك سه‌رپه‌رشتى ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه‌ى ده‌كرد پێكه‌وه له‌گه‌ڵ د. ئیڤانا پولجیز له زانكۆى توبینجین. ئه‌م كارى پێكه‌وه‌ى هه‌ردوو زانكۆ بوو له گه‌ڵ ڕێكخراوى شوێنه‌وارناسى كوردستان هه‌روه‌ها به‌هاریكارى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تى شوێنه‌وارناسى دهۆك. به‌بۆچونى ئه‌م شوێنه‌وارناسانه ئه‌مه گه‌وره‌ترین و گرنگترین دۆزینه‌وه‌ی شوێنه‌وارناسیه له هه‌رێمه‌كه‌دا و سه‌ركه‌وتنى تیمه كوردىو ئه‌ڵمانیه‌كان ده‌خاته ڕوو. ئه‌م پڕۆژه‌یه به هاوكارى دارایی ڕێكخراوى شوێنه‌وارناسى كوردستان و هاوكارى ماددى بازرگانى كورد هێرش عیسا سوار جێبه‌جێ كراوه.
ئه‌م كۆشكه كه به‌رزیه‌كه‌ى نزیكه‌ى حه‌وت مه‌تره بۆ ماوه‌یه‌كى زۆر دورودرێژ به‌كارهاتوه و له‌ناو كۆشكه‌كه‌دا چه‌ندین ژوور هه‌یه و تا ئێستا به‌شێك له‌و ژوورانه هه‌ڵدراونه‌ته‌وه. له‌ناو ژووره‌كاندا خشتى گه‌وره‌ى به‌ئاگر سوره‌وه‌كراوى تیابوه و كاتى خۆى وه‌ك كاشى به‌كاریان هێناوه. چه‌ندین خشتى قوڕ كه به‌زمانى هێرۆگلیفى له‌سه‌رى نوسراوه دۆزراوه‌ته‌وه و نێردراون بۆ ئه‌ڵمانیا بۆ وه‌رگێران له‌لایه‌ن دكتۆر به‌تینا فه‌یست له زانكۆى هه‌یدڵبێرگ. یه‌كێك له خشته‌كان ئه‌وه ده‌رده‌خات كه شارى كه‌مونه له كۆندا شارى ئێستاى زاخیكۆ بوه كه ناوه‌كه‌ى له یه‌كێك له‌سه‌رچاوه كۆنه‌كانى ڕۆژهه‌ڵاتى ناوه‌ڕاستى دێرین هاتوه و ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ چاخى برۆنزى واته 1800 ساڵ یێش مه‌سیح. واته ئه‌و شاره بۆ ماوه‌ى 400 ساڵ خه‌ڵ:ى تیا ژیاوه. هێشتا نهێنى دیكه ماون له خشته‌كانى دیكه‌دا ده‌ربكه‌ون.
ئیمپراتۆریه‌تى میتانى
ئه‌م ئیمپراتۆریه‌ته له ڕۆژهه‌ڵاتى ده‌ریاى ناوه‌ڕاسته‌وه تاكو باكورى عێڕاق درێژبۆته‌وه و له‌سه‌ده‌ى 15 و 14 پێش زیییندا له‌وپه‌ڕى ده‌سه‌ڵات و به‌هێزیدا بوون. ناوه‌ڕاستى ئه‌م ئیمپراتۆره له سوریا بووه و پایته‌خته‌كه‌ى به‌پێ ى بۆچونى شاره‌زایان شارى واشوكانى بوه. به‌پێ ى نوسراوه هێرۆگلیفیه‌كانى ئه‌كه‌دیه‌كان له شارى ته‌ل ئه‌ل ئه‌مرنا له وڵاتى میسر ئه‌وه ده‌خه‌نه ڕوو كه میتانه‌كان و ئیمپراتۆریه‌تى میتانى كوردى هاوتاى ئیمپراتۆره‌كانى دیكه بوون به‌تایبه‌تى هاوتا و هاوهێزى فیرعه‌ونه‌كانى میسر و پاشاكانى هاتى و بابلیه‌كان بوون. بۆ نمونه پاشاى میتانه‌كان كه ناوى توشراتا بوه كچه‌كه‌ى خۆى داوه به فیرعه‌ون ئه‌مینۆفیسى سێیه‌م و ژن و چنخوازى له نێوانیاندا هه‌بوه. به‌ڵام له ساڵى 1350 ى پێش زایین ئیتر گرنگى و بایه‌خى ئه‌م ئیمپراتۆریه‌ته كه‌مبۆته‌وه و له‌ناوچوون. ناوچه‌كانى ژێرده‌ستى میتانه‌كان له‌لایه‌ن هیتى و ئاشوریه‌كانه‌وه داگیركراون و حوكمڕانیان كردوون. كه‌لتورى میتانیه‌كان به‌وه ناسراو بووه كه سیرامیكى ڕ‌نگاوڕه‌نگى زۆر جۆان و نایابیان هه‌بوه. به‌له‌م و كه‌شتى و گالیسكه‌كانیان ڕازینرابوه‌وه به وێنه و نه‌خش و نیگار و ڕوناكى و باكگراوندى تۆخیان هه‌بوه. هێنده گرنگیان به ڕه‌نگ و ڕازانه‌وه داوه كه ته‌نانه‌ت دواى 5000 هه‌زار ساڵیش شوێنه‌وارناسه‌كان به‌ڕه‌نگ و وێنه‌كانیان بیانناسنه‌وه و كه‌ره‌سته‌و ماڵ و موڵكیان له ئیمپراتۆره‌كانى دیكه جیاواز بوون.
كوردى میتانى یه‌كه‌مین گه‌ل بوون كه په‌رتوكى ڕاَهینانى ئه‌سپسواریان هه‌بووه. كۆنترین تێكستێك و نوسراوێك له‌وان به‌جێ مابێت په‌رتوكێكى چۆنیه‌تى ڕأهێنانى ئه‌سپه كه‌له ساڵى 1345 پێش زایین نوسراوه له‌سه‌ر چوار تابلۆى قوڕ و نزیكه‌ى 1080 دێڕه. ئه‌م په‌رتوكه له‌لایه‌ن میتانیه‌ك نوسراوه كه خۆى ڕاهێنه‌رى ئه‌سپ بووه و ناوى "كیكولى"بووه و به‌ناوبانگریت ڕاهێنه‌رى ئه‌سپ بوه له ئیمپراتۆریه‌تى میتانى. میتانیه‌كان به ئه‌سپسوارى به‌ناوبانگ و جه‌نگاوه‌رى ئازا و مه‌رد و به‌ڵام لێبورده به ناوبانگ بوون. یه‌كێ: له داهێنانه‌كانى ئه‌وان گالیسكه‌ى جه‌نگ بووه كه ویله‌كانى چه‌قۆ و خه‌نجه‌رى درێژى پێوه بووه و شارستانیه‌كانى دیكه ئه‌م داهێنانه له‌وانه‌وه فێربوون. پایته‌ختى ئه‌م ئه‌مپراتۆره ناوى "واشۆكانى" یان "باشكانى" بووه ئه‌مه‌ش ده‌لاله‌تى له‌وه كردوه كه ئیمپراتۆره‌كه‌ى كورد وه‌ك كانیه‌ك بووه بۆ خه‌ڵكى باش و دانیشتوانه‌كه‌ى سه‌رقاڵى كشتوكاڵ و ئاژه‌ڵدارى بوون.