پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە لە ساڵی ٢٠٠٢ لەسەردەمی جۆرج بۆشدا ڕاگەیانرا، ئامانجی پرۆژەكە داڕشتنەوەی سنوری وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەپاندنی هەیمەنەی ئەمەریكاو پاراستنی ئاسایشی وزەو ئاسایشی ئیسرائیلە.
سنوری پرۆژەكە بریتییە لە وڵاتانی عەرەبی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و توركیا و ئێران و ڕۆژهەڵاتی بەڵقان‌و وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا.
ئەمەریكا دەیەوێت لە ڕێگای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پاكستان و ئێرانەوە دەستی بگات بە وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیاو یەكێتی سوڤیەتی جاران، " زبگنیو برنجسكی" ڕاوێژكاری پێشوتری ئاسایشی نیشتمانی ئەمەریكا لە كتێبی(یاری شەترەنجدا) دەڵێت( ئامانجی سەرەكی پرۆژەی ڕۆژ هەڵاتی ناوەڕاستی گەورە، تەنها پەیوەست نییە بە ڕۆژهەڵاتەوە، بەڵكو ئەمەریكا دەیەوێت هەیمەنەی خۆی بەسەر وڵاتانی ئۆراسیای قەوقاز كە بریتین لە( ئەرمینیا و ئازەر باینجان و جۆرجیا) و ئاسیای ناوەڕاست كە بریتین لە وڵاتانی( پاكستان و ئەفغانستان و و ئۆزپەكستان و تاجیكستان و قیرقزستان وتوركمانستاندا) بسەپێنێت و دەسەڵات و هەژمونی چین و ڕووسیا لەو وڵاتانە سنوردار بكات.
پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە كوێ دەگرێتەوە؟
بنەمای پرۆژەى ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە ( Greater Middle East)
لە ڕووی جیۆپۆلۆتیكەوە پشتی بەستووە بە نەخشەیەكی ئەمەریكی كە مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی جەنگی جیهانی یەكەم و " ودوور ویلسونی" سەرۆكی ئەو كاتەی ئەمەریكا.
بەڵام پرۆژەی ڕۆژهەلاتی ناوەڕاستی گەورە ساڵی٢٠٠٦ هەندێك گۆڕانكاری تێدا كراو لە ژێر ناوی پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێ (New Middle East) ڕاگەیەنرا، كه لەم پرۆژە نوێیەدا پشت بە نەخشەی ڕۆژهەڵاتناس و كۆلۆنیۆڵی سوپای ئەمەریكا ڕاڵف بیتەرز بەستبوو، كە دواتر لە كتێبی (هیچ كات دەست لەشەڕ هەڵمەگرن) ساڵی٢٠٠٦ بڵاو كرایەوە، دواتر نەخشەكە لە گۆڤاری وەزارەتی بەرگری لە ژێر ناونیشانی ( نەخشەیەك بە خوێن كێشراوە) بڵاو كرایەوە.
" ڕالف پیتەرز" لە كتێبەكەیدا دەڵێت:" نەخشەو دابەشكردنی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست نادادپەروەرانەیەو مەترسییە بۆ سەر ئاسایشی ئەمەریكاو بەرژەوەندییەكانی، بۆیە پێوویستە جارێكیتر سنورەكان دابڕێژرێتەوەو بۆ ئەمەش پێوویستە ئەمەریكا پشت بە سیاسەتی( دروستكردنی ئاژاوە و پشێوی) لە ناوچەكەدا ببەسترێت بۆ تێپەڕاندن و جێبەجێكردنی ستراتیژە نوێییەكەی‌و ڕاگەیاندنەكانیش بەو شێوەیە ئاڕاستە بكرێت كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەم نەخشەو سنورەی ئێستایەوە بە جێگای مەترسی نیشان بدرێت بۆ سەر جیهان و هەوڵی ناشیرینكردنی دەسەڵاتدارەكانی ڕۆژهەڵات بدرێت بۆ ئەوەی گەلەكانیان دژیان بوەستنەوە.
قۆناغی یەكەمی جێبەجێكردنی پرۆژەكە
لە دوای ڕووداوەكانی یازدەی سێپتەمبەرو هێرشەكانی ئەمەریكا بۆ سەرئەفغانستان، پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە لە لایەن " كۆندۆ لیزاڕایس"ی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكاوە ڕاگەیەنراو جیهان بەسەر دووبەرەدا دابەش كرا، بەرەی ئەمەریكاو بەرەی دژە ئەمەریكا، كۆندۆ لیزاڕایس ڕایگەیاند:" لە ئێستادا ئەوانەی لەگەڵ ئەمەریكادا نەبن ئەگەر بێ لایەنیش بن هەر وەك دوژمنی ئەمەریكا سەیر دەكرێن".
ئەم وتارەی كۆندۆ لیزاڕایس لەو كاتەدا پەیامێكی ڕوونبوو بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەتایبەت عێراق و سوریا كە مەترسیبوون بۆ سەر ئیسرائیل، دواتریش لە كاتی بڕیاری هێرشكردنە سەر عێراقدا " بڵند ئەجەوید" سەرۆكی توركیا ڕایگەیاند ڕێگە نادات ئەمەریكا بنكەی سەربازی ئەنجەرلیكی ناتۆ لە توركیا بۆ لێدانی عێراق بەكار بهێنێت، بە هەمان شێوە "حوسنی موبارەك"ی سەرۆكی میسر ڕایگەیاند ڕێگە بە پەڕینەوەی كەشتییە فڕۆكە هەڵگرەكانی ئەمەریكا نادات لەنۆكەندی سۆێسه‌وە بۆ لێدانی عێراق، " عه‌لی عه‌بدوڵا ساڵح"ی سەرۆكی یەمەن و "موعه‌مه‌ر قەزافی" سەرۆكی لیبیاو "زەین عابدین"ی سەرۆكی تونس دژایەتی خۆیان بۆهێرشكردنە سەر عێراق ڕاگەیاند، ئەمەش وایكرد ئەمەریكا هەست بەو مەترسییە بكات كه لەسەر بەرژەوەندیەكانی لە ناوچەكەداو لەسەر ئیسرائیل هەیە، بۆیە هەوڵی دەدا لە ڕێگەی ئۆپۆزسیۆنی ناوخۆی ئەو وڵاتانەوە فشار لەسەر ئەو سەركردانە دروستبكات لە دەرفەتێك دەگەڕا بۆ دوورخستنەوەیان لە دەسەڵات.
بەهاری عەرەبی و كێشە ئابورییەكانی دوای داشكاندنی ئابوری جیهانی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بوو بە دەرفەتێكی زێڕین بۆ ئەمەریكا بۆ دوورخستنەوەی ئەو سەركردانە لە دەسەڵات و كە بە ناڕاستەوخۆ دژی بە رژەوەندییەكانی ئەمەریكا پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی گەورە كاریان دەكرد، هەر بۆیە لە سەرەتای بە هاری عەرەبی لەمیسر باراك ئۆباما لە تویتێكدا بەدەر لە هەموو عورفێكی دیبلۆماسی ڕایگەیاند، دەبێت حوسنی موباره‌ك دەستبەرداری دەسەڵات بێت و ملكەچی ئیرادەی گەل بێت، لە سوریاو یەمە ن و لیبیا بە ئاشكرا لە ڕووی سیاسی و سەربازییەوە پشتیوانی شۆڕشی سەربازی لەو وڵاتانەدا كردووە.
ئەو وڵاتانەی ڕێگربوون لە پرۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە
بەڵام ئێران وەك چۆن لە ساڵی ٢٠٠٤ بە دواوە دەستكەوتەكانی ڕووخاندنی سەدامی لە ژیر دەستی ئەمەریكا دەرهێناو عێراقی كرد بە ناوچەی پاوانخوازی خۆی، بەهەمان شێوە بەهاری عەرەبی قۆستەوە بۆ فراوانكردنی هێزو دەسەڵاتی لە ناوچەكەداو دەستی بەسەر پایتەختی چوار وڵاتی عەرەبیدا گرت، كە ئەوانیش ( به‌غداد و دیمەشق و سەنعاو بەیروت) بوون، هەوڵیشیدا دەستێوەردان لە سعودیەو بەحره‌ینیش بكات، بەڵام سەركەوتوو نەبوو.
دواتریش سەرهەڵدان و دروستبوونی داعش و بە هێزبوونی ڕێكخراوی قاعیدەو گرووپە ئیسلامیە توندڕەوەكان لە عیراق و سوریاو یەمەن و میسرو لیبیا گرفتێكی گەورەبوون لە بەردەم جێبەجێكردنی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی گەورە لە سەردەمی باراك ئۆبامادا.
ترامپ چۆن دەیەوێت ڕۆژهەڵاتی ناوڕاست بگۆڕێت؟
لە دوای هاتنە سەركاری دۆناڵد ترامپ لە ساڵی ٢٠١٧دا، سیاسەتی دەرەوەی ئەمەریكای بە تەواوەتی گۆڕی و هەوڵیدا هەیمەنەی ئەمەریكا بە تەواوی بەسەر جیهاندا بسەپێنێت و جارێكیتر پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە بخاتەوە سەر پێ و جێبەجێى بكات بە شێوەیەكی زۆر خێراتر، وەك لە سەردەمی ئۆباماو جۆرج بۆش.
بۆ ئەمەش ترامپ چەكی ئابوری لە بری هێزی سەربازی بەكارهێناو وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی جگە (لە توركیاو ئێران ) ناچاركرد بێدەنگبن لە بەرامبەر بڕیاری ناساندنی قودس وەك پایتەختی ئیسرائیل و پاشەكشێ بكەن لە پشتوانی پرسی فەڵەستین.
قۆناغی دووەمی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە بریتییە لە سنورداركردن، یان لە ناوبردنی دەسەڵاتی ئیران و میلیشیا شیعەكانی هاوپەیمانی، لە٦ تشرینی دووەمی ساڵی ڕابردوودا سەرەتای ئەم قۆناغە جێبەجێكردنی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە چووە بواری جێبەجێ كردنەوە بە سەپاندی سزای ئابوری توند بەسەر ئێرانداو هەڵكردنی گڵۆپی سەوز بۆ ئیسرائیل بۆ لێدانی بنكە سەربازیەكانی ئێران لە سوریا.
لەسەرەتای ئەمساڵیشەوە بەشی دووەمی ئەم قۆناغە چووە بواری جێبە جێكردنەوە كە بریتییە لە ڕووبەڕووبونەوەی سەربازی ناراستەوخۆ لەگەڵ ئێراندا لە ڕێگەی ئیسرائیل و وڵاتانی عەرەبی هاوپەیمانی ئەمەریكا، بۆ ئەم مەبەستە مایك پۆمپیۆی وەزیری دەرەوەی ئەمەریكا سەردانی وڵاتانی (میسر وسعودیە وقەتەر وئیمارات و بەحرەین وكوەیت و ئەردەن و عێراق و عممان و ئیسرائیلی ) كرد، پرۆژەی پێكهێنانی هێزێكی سەربازی هاوبەشی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا خستە ڕوو كە بە ناتۆی عەرەبی + ئیسرائیل ناودەهێنرێت و ئامانجی ئەم هێزە بریتی دەبێت لە سنورداركردنی دەسەڵاتی ئێران و ڕووبەڕووبونەوە لە ڕووی سەربازیەوەو توندتركردنی سزا ئابورییه‌كان لەسەری لە ڕێگەی داخستنی دەرچە ئاویەكانیەوە، وەك ئامادەكاریەكیش بۆدروستكردنی ئەم هێزە مایك پۆمپیۆ لەسەردانەكەیدا بۆ وڵاتانی عەرەبی ئەو پەیامەی پێگەیاندوون كە نابێت چیتر دوژمنایەتی كردنی ئیسرائیل و بەشارئەسەدو پرسی فەلەستین دۆزی یەكەمی ووڵاتانی عەرەبی بێت و دەبێ پە یوەندیەكانیان لە گەڵ ئیسرائیلدا ئاسایی بكەنەوە، چونكە دوژمنێكی هاوبەشیان هەیە كە ئەویش ئێرانە، دەبێت هەمان هەوڵەكان بەئاڕاستەی سنوورداركردن، یاخود ڕووخاندنی دەسەڵاتی ئێستای ئێران بێت، بۆ هەمان مەبەست بڕیارە ڕۆژی ١٥ ئەم مانگە كۆبونەوەی لوتكەی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە سەرۆكایەتی ئەمەریكا لە وارشۆی پایتەختی پۆڵەندا ببەسترێت، كە بە كۆبونەوەی ووڵاتانی نەیارو دوژمنی ئێران ناودەبرێن و چاوەڕوان دەكرێت بڕیاری كرداری گرنگ لە دژی ئێران بدرێت.
گرفتەكانی بەردەم ترەمپ و ستراتیژە نوێیەكەی
بەڵام جێبەجێكردنی قۆناغی دووەمی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی گەورە لە لایەن ئەمەریكاوە بێ گرفت و ڕێگری نییە، چونكە توركیا یەكێكە لە ڕێگریە گەورەكانی بەردەم ئەمەریكا بە هۆی دژایەتییەوە بۆسیاسەتەكانی ئەمەریكاو دۆناڵد ترەمپ لە ناوچەكەدا، بەتایبەت لە پرسی ناساندنی قودس وەك پایتەختی ئیسرائیل و سزائابورییەكانی سەر ئێران و ستراتیژی ئەمەریكا لە سوریا، وە لەماوەی ڕابردوودا زۆر بە توندی دژی ئەمەریكا وەستاوەتەوە لەوپرسانەدا.
یەكێكیتر لە ڕێگرییەكان، بریتییە لە ناكۆكی و نا تەباییەكانی وڵاتانی عەرەبی كە گرنگترینیان ناكۆكییەكانی قەتەرو سعودیەو ئیمارات و میسرە، كە ماوەی دوو ساڵە بەردەوامەو هەروەها بەشێك لە وڵاتانی عەرەبی دژی سەپاندنی سزان بەسەر ئێراندا، بە تایبەت عێراق و جەزائیرو قەتەرو عه‌ممان و كوەیت كە بە ئاشكرا ڕایانگەیاندووە ناچنە هیچ هاوپەیمانێتییەكەوە دژی ئیران.
ڕێگریەكیتر لە بەردەم ئەم ستراتیژییە نوێیەی ئەمەریكادا، بریتییە لە سوریا چونكە ئەمەریكا دەیەوێت بەشار ئەسەد لە بری پشتیوانیكردنی ئێران بە شیك بێت لە هاوپەیمانێتی دژی ئێران لەڕێگەی فشار خستنە سەر وڵاتانی عەرەبی بۆ ئاسایكردنەوەی پەیوەندیەكانیان لەگەڵ بەشار ئەسەدداو لەو ڕێگەیەشەوە سوریا لەژێر دەستی ئێران دەربهێنرێت لە ڕێگەی بەكارهێنانی بەشار ئەسەدو سوپای سوریاوە، بەڵام ئەم هەوڵەی ئەمەریكا لە لایەن بەشێكی وڵاتانی عەرەبیەوە ڕەتكراوەتەوەو ئامادەنین پەیوەندیەكانیان لەگەڵ بەشارئەسەد ئاسای بكەنەوە، تا ئێستا وڵاتانی (عێراق و میسرو لوبنان و جه‌زائیرو تونس و سودان و ئیمارات و بە حرەین) ئامادە بوون پەیوەندیاكانیان لەگەڵ بەشارئەسەد ئاسای بكەنەوە.
ناكۆكیە ناوخۆییەكانی ئیدارەی ترەمپ لەلایەك وناكۆكیە توندەكانی لەگەڵ كۆنگرێسدا و ئەو كێشە یاساییانەی ڕووبەڕووی ترەمپ كراونەتەوە بە تۆمەتی پەیوەندی لەگەڵ ڕوسیادا، یەكێكی ترە لە ڕێگریەكانی بەردەم ستراتیژی نوێی ئەمەریكا لە بەرامبەر ئێران دا.
ئایندەی توركیاو ئێران
سەرەڕای ئەم ڕێگریانە چاوەروان دەكرێت ستراتیژی نوێی ئەمەریكا لە دژی ئێران و قۆناغی دووەمی پڕۆژەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گەورە وەك خۆی و بێ بەهیچ گۆڕانكاریەك جێبە جێ بكرێت بە هۆی سوربوونی ترامپ و پشتیوانی ئیسرائیل بۆ جێبەجێكردنی ئەم ستراتیژە لە دژی ئێران‌و چاوەڕوان دەكرێت لە دوای كۆبونەوەكەی وارشۆ و هەڵبژاردنەكانی ئیسرائیل و كۆتایهاتنی كێشەكانی وڵاتانی كەنداو و قەتەر، قۆناغی دووەمی ستراتیژی ڕووبەڕووبونەوەی ئێران بچێتە بواری جێبە جێكردنەوە كە قۆناغێكی یەكلای كەرەوە دەبێت ئەگەر ئێران مل نەدات بۆ داواكارییەكانی ئەمەریكا، ئەوا ڕوخاندنی دەسەڵاتی ئێستای ئێران ئەگەرێكی بەهێزە.