د. سامان شاڵی

پرسیارێک کە ئایا ئابوری یان سەربازی جیهان کۆنتڕۆڵ دەکات، ئاڵۆزە و پەیوەستە بە هۆکاری جۆراوجۆرەوە، لەوانە کۆنتێکستی مێژویی، دینامیکی جیۆپۆلەتیکی و نۆرمەکانی کۆمەڵایەتی.

ئابوری و سەربازی ڕۆڵی بەرچاو دەگێڕن لە داڕشتنی داینامیکی دەسەڵاتی جیهانی. هێزی ئابوری ئاماژەیە بۆ توانای وڵاتان یان قەوارەکان بۆ دروستکردنی سامان و ڕەخساندنی هەلی کار و کاریگەری لەسەر بازرگانی و وەبەرهێنان و کۆنترۆڵکردنی سەرچاوەکان. لە بەرامبەردا دەسەڵاتی سەربازی ئاماژەیە بۆ توانای پرۆژەکردنی هێز و ڕێگریکردن لە دەستدرێژی و بەرگریکردن لە بەرژەوەندییە نیشتمانییەکان لە ڕێگەی بەکارهێنانی هێزی چەکدارەوە.

لە سەردەمی هاوچەرخدا ئابوری جیهانی زۆر بەیەکەوە گرێدراوە و وڵاتان بۆ گەشەکردن و گەشەپێدانی ئابوری پشتیان بە بازرگانی نێودەوڵەتی و دارایی و وەبەرهێنان بەستوە. بۆیە هێزی ئابوری ڕۆڵێکی چارەنوسساز دەگێڕێت لە داڕشتنی کاروباری جیهانیدا، چونکە وڵاتان و کۆمپانیاکان کێبڕکێ دەکەن بۆ دەستڕاگەیشتن بە بازاڕ و سەرچاوە و تەکنەلۆژیا.

لە هەمان کاتدا دەسەڵاتی سەربازی وەک فاکتەری بەرچاو لە سیاسەتی جیهانیدا دەمێنێتەوە. توانا سەربازییەکان، لەوانەش چەکی ئەتۆمی، تەکنەلۆژیای پێشکەوتو و هاوپەیمانی سەربازی ستراتیژی، دەتوانن هاوسەنگی هێز لە نێوان گەلاندا دابڕێژن و کاریگەرییان لەسەر دەرئەنجامە جیۆپۆلیتیکییەکان هەبێت. دەستێوەردانەکانی سەربازی و ململانێکان و بەکارهێنانی هێز بەردەوامن لە کاریگەری لەسەر ڕوداوەکانی جیهان و لێکەوتەی دور مەودای هەیە.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە پەیوەندی نێوان ئابوری و سەربازی ئاڵۆزە و پەیوەندی بەیەکەوە هەیە. هێزی ئابوری دەتوانێت ببێتە هۆی پەرەپێدانی توانا سەربازییەکان، لە کاتێکدا هێزی سەربازی دەتوانێت کاریگەری لەسەر سەقامگیری ئابوری و ئاسایشیش هەبێت. ئەم دوانە یەکتریان لەدەست نادەن و زۆرجار لە کاروباری جیهانیدا یەکتر دەبڕن.

لە کاتێکدا هەم ئابوری و هەم سەربازی ڕۆڵی بەرچاو دەگێڕن لە داڕشتنی جیهاندا، بەڵام کاریگەرییەکانیان فرەلایەنە و پەیوەندییان بەیەکەوە هەیە. گرنگی ڕێژەیی ئابوری بەرامبەر بە هێزی سەربازی لە کاروباری جیهانیدا دەتوانێت جیاواز بێت بەپێی چوارچێوە و داینامیکی دۆخە تایبەتەکان.

دۆلاری ئەمریکی و یوانی چینی کە بە ڕێنمینبی (RMB) ناسراوە، دو دراوی سەرەکین کە ڕۆڵی گرنگ لە ئابوری جیهانیدا دەگێڕن. ئەمەش چۆن کاریگەرییان لەسەر ئابوری جیهان هەیە:

1- دۆلاری ئەمریکی (USD): دۆلاری ئەمریکی دراوی یەدەگی سەرەکی جیهانە، واتە بە بڕێکی بەرچاو لەلایەن بانکە ناوەندییەکان و حکومەتەکانی جیهانەوە لەبەردەستدایە بۆ ئاسانکاری بازرگانی و مامەڵەی نێودەوڵەتی. هەروەها دۆلاری ئەمریکی دراوێکی باڵادەستە کە لە بازاڕە داراییەکانی جیهاندا بەکاردەهێنرێت، لەنێویاندا بۆ کاڵاکانی وەک نەوت و زێڕ، هەروەها لە مامەڵە جیهانییەکاندا بە شێوەیەکی بەرفراوان وەرگیراوە.

پێگەی دۆلاری ئەمریکی وەک دراوی یەدەگی جیهان سودی ئابوری بەرچاو بە ئەمریکا دەبەخشێت، لەوانە توانای دەرکردنی قەرز بە دراوی خۆی، کەمکردنەوەی تێچوی قەرزکردن و کاریگەری لەسەر سیاسەتە ئابورییە جیهانییەکان. هەروەها یەدەگی فیدراڵی ئەمریکا کە بانکی ناوەندی وڵاتەکەیە، ڕۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە سیاسەتی دراوی جیهانیدا، چونکە کردەوەکانی دەتوانێت کاریگەری لەسەر بازاڕە داراییە جیهانییەکان هەبێت و کاریگەریی پەرەسەندنی لەسەر ئابورییەکانی دیکە هەبێت.

2- یوانی چینی (CNY/RMB): یوانی چینی کە بە ڕێنمینبی (RMB) ناسراوە، لە ئابوری جیهاندا لە بەرزبونەوەدایە. چین دوەم گەورەترین ئابوری جیهانە و یاریزانێکی سەرەکییە لە بازرگانی و وەبەرهێنانی جیهانیدا. لە ئەنجامدا بە نێودەوڵەتیکردنی یوانی چینی ئامانجێکی ستراتیژی بوە بۆ چین بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستنی بە دۆلاری ئەمریکی و بەرزکردنەوەی کاریگەرییە ئابورییە جیهانییەکەی.

لە ساڵانی ڕابردودا چین هەنگاوی ناوە بۆ بەرەوپێشبردنی بەکارهێنانی یوان لە بازرگانی و وەبەرهێنانی نێودەوڵەتیدا، تۆڕی ڕێککەوتنەکانی ئاڵوگۆڕی دراوی لەگەڵ وڵاتانی دیکە فراوانتر کردوە، دەستپێشخەرییەکانی وەک پشتێنەی چین و دەستپێشخەری ڕێگا نوێیەکان دەستپێکردوە، کە ئامانجی بەرزکردنەوەی بازرگانییە و وەبەرهێنان بەدرێژایی ڕێڕەوی ئابوری چین.

گەشەسەندنی بەنێودەوڵەتیکردنی یوان توانای کاریگەری لەسەر ئابوری جیهان هەیە لە چەندین ڕوەوە، لەوانە پێشخستنی بازرگانی و وەبەرهێنان لە نێوان چین و وڵاتانی دیکە، زیادکردنی ڕۆڵی یوان وەک دراوێکی یەدەگی جیهانی، و ئەگەری تەحەدای باڵادەستی دۆلاری ئەمریکی بە دڵنیاییەوە لەهەرێمەکان یان پیشەسازییەکان.

گرنگە ئاماژە بەوە بکەین کە دۆلاری ئەمریکی و یوانی چینی تاکە دراو نین کە کاریگەرییان لەسەر ئابوری جیهان هەیە. هەروەها دراوە سەرەکییەکانی دیکەی وەک یۆرۆ و یێنی ژاپۆنی و پاوەندی بەریتانی ڕۆڵی بەرچاویان لە بواری دارایی و بازرگانی جیهانیدا هەیە. ئابوری جیهانی ئاڵۆز و فرەلایەنەیە، دراو و هۆکارە ئابورییە جیاوازەکان داینامیکییەکەی لە قاڵب دەدەن.

باسيش هەیە لە هاتنی دراوێکی نوێی جیهانی دەکرێت هاوپەیمانێتی بریکس بەدوای بیرۆکەی دراوی داهێنەرانەدا دەگەڕێت و پلانی هەیە بۆ ئاڵوگۆڕکردنی پێشنیارەکان لە لوتکەی داهاتوی لە ئەفریقای باشور لە 15 ی مانگی هەشتی 2023. بریکس (BRICS) کورتکراوەیەکە بۆ پێنج وڵاتی گەورەی ئابوری: بەرازیل، ڕوسیا، هیندستان، چین و ئەفریقای باشور. ئەم دراوە نوێیە لەلایەن زێڕەوە پاڵپشتی دەکرێت بە پێچەوانەی دۆلاری ئەمریکی کە تەنها لەلایەن ئابوری بەهێزی ئەمریکاوە پشتگیری دەکرێت. دراوی نوێ گەورەترین کێشە بۆ دۆلاری ئەمریکی دروست دەکات لەوەتەی دراوی یۆرۆ لە 1ی کانونی دوەمی 1999 دامەزرا.

بەڵام شەڕی ئەم دواییەی نێوان ڕوسیا و ئۆکرانیا ئەم ڕکابەرییەی نێوان دو بەهێزترین نەتەوەی جیهان بۆ هەژمونی ئابوری و سەربازی توندتر کردوە و لە نێوان ئەوان و ئەو وڵاتانەیە کە نوێنەرایەتیان دەکەن. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبونی ململانێیەکی ڕاستەقینە لە نێوان ئەم دو جەمسەرەدا.

بە کورتی، گرنگە بزانین ئەمریکا و چین دو وڵاتی بەهێزی جیهانن، توانای سەربازی پێشکەوتو و کاریگەری ئابوری جیهانییان هەیە. ململانێی نێوان هەردو وڵات دەتوانێت لێکەوتەی جددی هەبێت، نەک تەنها بۆ هەردو وڵات بەڵکو بۆ هەمو جیهان.

لەجیاتی ئەوەی سەرنج بخرێتە سەر ئەگەری شەڕ، پەرەپێدانی هاوکاری و پەیوەندی نێوان ئەمریکا و چین و مامەڵەکردن لەگەڵ هەمو پرس و ململانێکان بە شێوەیەکی ئاشتیانە بەرهەمدارتر دەبێت. دیپلۆماسی و دانوستان و گفتوگۆی بنیاتنەر بۆ پاراستنی سەقامگیری و ئاسایشی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی زۆر گرنگن.